SUNUŞ

Yeryüzünün neresinde ve zamanın hangi noktasında olursa olsun meslek ve sanat, geçmiş uygarlıklarının kültür, dini inanç ve düşünce izlerini taşır. Bir önceki kültür bir sonraki için daima basamak oluşturmuştur. Bu olgu, tabiidir ki denizcilik mesleği için de geçerlidir; ancak onu diğerlerinden farklı kılan, dünyamızdaki 1.4 milyar kilometreküp suyun yüzde 95 inin, tuzlu su halinde denizler ve okyanuslarda bulunmasıdır. İşte bu nedenle deniz ve denizcilik, tarihin önemli inceleme alanlarını oluşturur.

Asya kökenli olan Türk Milletinin bugün bilinen tarihi yaklaşık 5000 yıla ve belgesel tarihi ise 2800 yıl öncesine dayanmaktadır. Türklerin kanıtlanmış özelliklerinden biri de bilinen tarihleri boyunca her zaman bağımsız bir devlete sahip olmuş olmalarıdır. Bazı çağlarda, aynı zaman kesiti içerisinde üç bağımsız Türk devletinin varlığı tarihi belgelerle kanıtlanmaktadır. Çoğunlukla dünyanın en güçlü ve büyük devletlerini kuran Türkler, bazen bu devletlerin parçalanıp, küçüldüğünü, ufalanıp zayıfladığını görmüşler ve yaşamışlardır. Başka, başka coğrafi alanlarda tekrarlanan bu oluşumların ortak bir yönü de, tarihin akışı içinde daima doğudan-batıya, başka bir deyimle, Asya’dan-Avrupa’ya doğru kitlesel bir hareket sürecini izlemeleridir.

Bugün bilinen belgelerden anlaşıldığına göre Türklerin, denize erişmesi ve deniz kültürü, Anadolu topraklarına yaptıkları ilk akınlarla başladı. Anadolu topraklarına yerleşme ile gelişmeye yöneldi. Anadolu’ya yerleşme sırasında Türkler, sahip bulundukları “Su Kültürü”nü Anadolu’ya yayarken, bir başka yönden de denizcilik yapan boyların planlı olarak kıyı bölgelerinde yurtlanmaları sağlandı. İlk denizcilik hareketinin örgütlenmesi İzmir Beyi Çaka Bey diye bilinen “Döğüş Bey” tarafından 1083 tarihinde İzmir Körfezi’nde başlatıldı. Çaka Bey, küçük teknelerle başlattığı denizcilik hareketini ve örgütlenmesini Çektiri tipi gemilerle geliştirdi.

Türkler, denizciliğe çok önem veren ve deniz kaynaklarından faydalanmasını bilen bir çok denizci yetiştirmiştir. Bu denizciler sayesinde Osmanlılar, şehirler ve ülkeler fethederek zaferler kazanmış ve topraklarını genişletmiştir. Türkler, denizcilik konusunda bilgi ve becerilerini anlatan birçok eserler yayınlamış ve bu eser-leriyle dünyanın hayranlığını kazanmışlardır. Ancak, yayınlanan bu eserler, deniz güvenliği ve askeri bilgiler-le ilgili olduğundan, arşiv kayıtlarında bilgi bulunmasına rağmen, deniz ticareti ile ilgili olarak yayınlanmış bir esere rastlamak mümkün olamamıştır. Deniz ticareti ile ilgili yayınlar, Osmanlı’dan imtiyaz alarak deniz ticareti yapan yabancı kumpanyaların tuttuğu notlar, tutanaklar ve raporlar ile yaşadığı dönemde Osmanlı ülke-sini ziyaret eden gezginler tarafından tutulan seyahat notları, kaynak gösterilerek yazılan kitaplardır.

İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu’nun olduğu kadar, Avrupa’nın da içinde olduğu, günün koşullarına göre, ticaret alanında ve bilhassa deniz ticareti alanında gelişme sağlamıştır. ihtiyaç duyulan mal sevkiyatı ve ticareti asırlar boyunca, önce ağaçtan yapılmış yelkenli gemiler, sonra çelik teknelerle yapılmıştır. 19. Yüzyılda deniz taşımacılığı buharlı gemilerle yapılmaya başlanmış, bilim ve teknolojinin hızla ilerlemesi sonucu motorlu gemiler devreye girmiştir.

19. Yüzyıl başlarından itibaren bilhassa buharlı gemilerin devreye girmesiyle Osmanlı İmparatorluğu’nda deniz yoluyla mal mübadelesi oldukça gelişmiştir. Bu yüzyılda deniz ticareti Osmanlı ülkesi için büyük bir uğraşı alanı olmuştur. Eskiden beri çalışmakta olan deniz şirketlerine ilaveten Türkler ve yabancılar, yeni deniz-cilik kumpanyaları kurarak ülkelerarası düzenli seferlere başlamışlardır. Bu gelişmelere koşut olarak, deniz ticareti alanında faaliyet gösteren kişi ve kuruluşlarla, ticaret erbabı ve kamu kuruluşları arasındaki ilişkilerde uyum sağlanması ihtiyacı, konu ile ilgili bir meslek kuruluşu ihtiyacını gündeme getirmiştir. Bu ihtiyaçtan doğan Derneğimiz, yabancı gemileri temsil eden 28 gemi acentesi tarafından İstanbul’da 6 Kasım 1902 tarihinde Chambre Maritime Des Compagnies de Navigation Etrangers Constantinople (İstanbul Yabancı Ge-mi Şirketleri Denizcilik Odası) adıyla hayata geçirilerek, denizcilik tarihi varlık alanında, sivil toplum örgütü olarak bir ilke imza atmıştır. Derneğimizin adı 1927; 1938, 1968 ve 1983 yıllarında zorunlu nedenlerle değişikliğe uğrayarak bugün kullandığım “Vapur Donatanları ve Acenteleri Derneği” halini almıştır.

Osmanlı döneminde kurulup, Cumhuriyet döneminde etkinliğini sürdürerek yüzüncü yılını dolduran Derneğimiz, sahip olduğu bilgi birikimi ve asırlık deneyimi sayesinde, onur ve saygınlığın simgesi haline gelmiş bir meslek kuruluşudur. Yasaların ön gördüğü kural ve esaslar içerisinde, denizcilik alanında faaliyet gösteren kişi ve kuruluşlar ile ticaret erbabı ve resmi daire ve merciler arasındaki sorunların dostane bir şekilde çözümlenmesi işlevini başarıyla sürdürmenin kıvancını yaşamaktadır.

Yüzyıllık geçmişe sahip Derneğimiz dünya deniz ticaretinde, Türkiye’nin dışarıya açılan bir kapısı durumundadır. Denizcilik ve ticaret alanlarında yapılan yenilikler ile bilgi ve teknolojik gelişmeleri takip etmekte ve üyelerini bilgilendirmektedir. Derneğimiz, sayısız mücadele, deneyim ve zaman içinde kazanmış olduğu yetenekleriyle birikim sağlamış ve bu birikimle gücünün, ilerleme ve yükselme kararlılığının ve çağdaşlaşma hamlelerinin kanıtı ve kaynağı olmuştur. Derneğimizin önemli görevlerinden birisi de sahibi bulunduğu “Tarihi Mirası”, bilim ve teknolojinin imkan ve fırsatlarından yararlanarak geliştirmek ve geleceğimizi aydınlatan belgeler oluşturarak hedeflere ulaşmak için, her türlü araç ve gereçlerle yayıp, yayınlamak ve gelecek nesillere devretmektir.

Türk deniz ticareti konusunda, olabildiğince Derneğimizin bilgi birikimi ve kaynaklarından yararlanılarak, günümüze kadar açılabilmiş bulunan Osmanlı arşivlerine ulaşılabildiğince kayda geçen defter kayıtları, el yazması eserler, Osmanlıca basılı salnameler, yıllıklar, yerli ve yabancı basılı eserler, doktora tezleri, süreli yayınlar, gazeteler, kataloglar, ansiklopediler ve sözlüklerde çalışmalar yaparak, bu Kaynak Kitabı yayınladık. Bu kitabın yayımlanmasının amacı, gelecekte deniz ticareti tarihi ile ilgili araştırma yapacak kişilere, ışık tutmak ve yardımcı olmaktır.

Bu kaynak kitaba sahip olacak araştırmacılar ve yazarlar, kitabın içerdiği bilgiler yoluyla doğrudan kaynak ve dokümanlara fazla zaman kaybetmeden ve çok rahatça ulaşabileceklerdir.

Derneğimiz adına arşivlere girerek, eserin hazırlanmasına esas teşkil eden doğru kaynakları tespit ederek kitabı hazırlayan ve basımını gerçekleştiren Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfına sonsuz şükranlarımızı sunarız.

Derneğimiz, Türk denizciliğinin geçmişi konusunda böyle bir kaynak eserin meydana getirilerek yayımlanması ve geleceğe miras bırakılmasından dolayı onur duymaktadır. Ulu Önder Atatürk’ün 1935 yılında;

“Benim Türk Milletine, Türk toplumuna, Türklüğün geleceğine ait ödevlerim bitmemiştir, siz onları tamamlayacaksınız. Sizde sizden sonrakilere benim sözümü tekrar ediniz.”

sözleriyle bize devretmiş olduğu, denizciliğin gelişmesi, bilim ve teknoloji ile hizmet üretimi, iktisadi kalkınmada denizcilikten yüksek verim elde edilerek Türk ekonomisinde “Milli Güç” oluşturulması amacına hizmet edilmesi görevini, aziz Atamızın bıraktığı yerden alarak, günümüze kadar yerine getirdiğimize inanıyoruz. Bu görevi, yüzyıllık onurlu bir geçmişe sahip bulunan Vapur Donatanları ve Acenteleri Derneği’nin, Denizciliğin Kültür Mirası olarak, bizden sonra gelecek denizci kardeşlerimize devrediyoruz. Onların da, Yüce Atatürk’ün vermiş olduğu bu ödevi yerine getireceğine ve Türk denizciliğinin gelişmesine katkı sağlayarak bu Kültür Mirası daha da zenginleştirilmiş olarak gelecek nesillere devretmenin kıvananı yaşayacaklarına inanıyoruz.

Vapur Donatanları ve Acenteleri Derneği İstanbul, 2002

Sunuş 9

Vapur Donatanları ve Acenteleri Derneği 13

Türk Denizciliğinin ve Deniz Ticaretinin Tarihi Gelişimi 35

Yazarın Sunuşu 55

Deniz, Denizcilik, Türk Denizciliği, Deniz Yolları, Türk Boğazları, Deniz Fenerleri, Liman Rıhtım ve İskeleler, Deniz Taşıtları, Deniz Yolculuğu, Deniz Taşımacılığı, Deniz Ticareti (İç ve Dış), Deniz Hukuku ve Denizcilik işletmeleri 57

Deniz ve Denizcilik Tarihimiz 61

Kitaplar 71

Tezler – Makaleler 82

Gazeteler 115

Ansiklopedi – Sözlük – Haritalar 119

Konferans – Kongre – Seminer – Sempozyum – Panellcr 121

Denizci Millet (Şiir) 122

Fotoğraf ve Resimler 123

Osmanlı imparatorluğu Dönemi Arşiv Tasnifleri ve Belgeler

Topkapı Sarayı Arşivi 131

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (Mühimme Defterleri) 132

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Tasnifi (Bahriye-Hariciye-İktisat-Nafıa ve Maliye) 136

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri’nde 1856-1922 Yılları Arasında (Denizcilik-Ulaşım ve Ticaret) İle ilgili Olarak Çeşitli Şirket ve Şahıslara Osmanlı Devleti Tarafından Verilen İmtiyazlar 144

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi 145

Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi 198

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Kanunname – Kanun – Talimatname ve Nizamnameler

Osmanlı Kanunnameleri 199

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kanun – Nizamname – Talimatname ve İmtiyaz Mukaveleleri 200

Cumhuriyet Dönemi Kanun – Tüzük – Yönetmelik ve Kararnameler 204

İstanbul Vilayet Gazetesi 210

Uluslararası Andlaşmalara Dair Kanunlar – Türkiye’nin Taraf Olduğu ve IMO Bünyesinde imzalanan Sözleşmeler 213

İskeleler 214

Deniz Fenerleri 216

Uzak Işıklar (Şiir) 217

Gemi, Türk Gemiciliği, Gemicilik Tarihi, Gemi Yapımı (Tersane), Gemi Çeşitleri, Gemi Sanayii, Gemi Taşımacılığı (Yük-Yolcu), Gemi Adamları, Gemi Acenteleri ve Gemicilik Terimleri 219

Gemi – Gemi Yapımı – Tersane 221

Kitaplar 227

Tezler – Makaleler 233

Gazeteler 250

Konferans – Kongre – Seminer – Sempozyum 254

Gemici (Şiir) 254

Fotoğraf ve Resimler 255

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Arşiv Tasnifleri ve Belgeler

Topkapı Sarayı Arşivi 264

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (Mühimme Defterleri) 265

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Tasnifi (Bahriye – Hariciye – İktisat – Nafıa ve Maliye) 268

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (İrade Defterleri) 277

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi 278

Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi 315

Osmanlı imparatorluğu Dönemi Kanunname – Kanun – Talimatname ve Nizamnameler

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kanun – Nizamname – Talimatname ve İmtiyaz Mukaveleleri 316

Cumhuriyet Dönemi Kanun – Tüzük – Yönetmelik ve Kararnameler 317

İstanbul Vilayet Gazetesi 318

1900-1990 Yılları Arasında Deniz Ulaşımına ve Deniz Ticaret Filosuna Katılan Gemilerin Alfabetik Listesi 320

Ticaret, Deniz Ticareti Tarihi, Deniz Yolu İle Taşınan Ticari Mallar, İhracat-İthalat, Ticaret Hukuku, Deniz Mevzuatı, Uluslararası Deniz Ticaretinde Türkiye Türkiye’nin Bağlı Bulunduğu Uluslararası Ticari Kuruluşlar 331

Deniz Ticaretimiz 333

Kitaplar 343

Tezler 358

Makaleler 359

Gazeteler 393

Sözlükler – Haritalar, Konferans – Kongre – Seminer – Sempozyum – Paneller 397

Galata Köprüsü (Şiir) 398

Fotoğraf ve Resimler 399

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Arşiv Tasnifleri ve Belgeler

Topkapı Sarayı Arşivi 406

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (Mühimme Defterleri) 408

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Tasnifi (Bahriye – Hariciye – İktisat – Nafıa ve Maliye) 427

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (İrade Defterleri) 508

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi 508

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Kanunname – Kanun – Talimatname ve Nizamnameler

Osmanlı Kanunnameleri 549

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kanun – Nizamname – Talimatname ve İmtiyaz Mukaveleleri 553

Cumhuriyet Dönemi Kanun – Tüzük – Yönetmelik ve Kararnameler 558

İstanbul Vilayet Gazetesi 578

Uluslararası Andlaşmalara Dair Kanunlar 585

Denize Doğru (Şiir) 585

Gümrük, Gümrük Deniz Mevzuatı, Osmanlı İmparatorluğu Gümrük Sistemi (Deniz), Gümrük Rüsumları, Gümrük Harçları, Gümrüğe Tabii Mallar, Deniz Taşımacılığında Önemli Gümrük Merkezleri ve Serbest Bölgeler 587

Gümrük Tarihimiz 589

Kitaplar 596

Makaleler 598

Gazeteler, Konferans – Kongre – Seminer – Sempozyum ve Paneller 601

Fotoğraf ve Resimler 602

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Arşiv Tasnifleri ve Belgeler

Topkapı Sarayı Arşivi 606

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (Mühimme Defterleri) 608

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Tasnifi (Bahriye – Hariciye – İktisat – Nafıa ve Maliye) 608

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi 621

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Kanunname – Kanun – Talimatname ve Nizamnameler

Osmanlı Kanunnameleri 623

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kanun – Nizamname – Talimatname ve İmtiyaz Mukaveleleri 628

Cumhuriyet Dönemi Kanun – Tüzük – Yönetmelik ve Kararnameler 628

İstanbul Vilayet Gazetesi 630

Deniz Türküsü (Şiir) 631

Ulaşım, Denizlerde Ulaşım Tarihi, Deniz Ulaşım Yolları, Deniz Ulaşım Araçları, Deniz Ulaşımının Ticari Önemi, Ulaşımda Denizlerin Kullanılması ‘Deniz Seyahati’ Ulaşım Yolu Olarak Türk Boğazları 633

Deniz Ulaşım Tarihimiz 635

Kitaplar 644

Tezler – Makaleler 649

Gazeteler 660

Sözlükler 661

Konferans – Kongre – Seminer – Sempozyum ve Paneller 662

Deniz Hasreti (Şiir) 662

Fotoğraf ve Resimler 663

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Arşiv Tasnifleri ve Belgeler

Topkapı Sarayı Arşivi ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (Mühimme Defterleri) 671

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Cevdet Tasnifi (Bahriye – Hariciye – İktisat – Nafia ve Maliye) 672

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi 676

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Kanunname – Kanun – Talimatname ve Nizamnameler

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kanun – Nizamname – Talimatname ve İmtiyaz Mukaveleleri 704

Cumhuriyet Dönemi Kanun – Tüzük – Yönetmelik ve Kararnameler 706

İstanbul Vilayet Gazetesi 711

Yelken – Yat ve Marina, Yat Turizmi, Yelken Yarışları, Yelken Kulüpleri, Ülkemizdeki Marinalar Yat Yarışları ve Yat Limanları 713

Yelken – Yat ve Marina 715

Kitaplar 720

Makaleler 721

Gazete – Sözlük – Seminer 723

Fotoğraf ve Resimler 724

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Arşiv Tasnifleri ve Belgeler

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (Mühimme Defterleri)

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi 729

Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi 730

Eğitim, Deniz Eğitim Tarihi, Denizcilik Eğitimi Yapan Okullar, Eğitim Merkezleri, Deniz Personeli Yetiştiren Okullar, Deniz Eğitimi İle İlgili Kurs, Seminer, Konferans, Tebliğ, Bildiri Gösteri ve Yarışlar 731

Denizcilik Eğitim Tarihi 733

Kitaplar 738

Makaleler 740

Gazeteler, Konferans – Kongre – Seminer – Sempozyum ve Paneller 744

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Arşiv Tasnifleri ve Belgeler

Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Tarihi Deniz Arşivi 745

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Kanunname – Kanun – Talimatname ve Nizamnameler

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kanun – Nizamname – Talimatname ve İmtiyaz Mukaveleleri 754

Cumhuriyet Dönemi Kanun – Tüzük – Yönetmelik ve Kararnameler 754

Kitabın Hazırlanmasında Kullanılan Kaynaklar

Yazma ve Müteferrika Baskılar (Süleymaniye, Beyazıt, Deniz Müzesi, Askeri Müze Katalokları) 755

Seyahatnameler 758

Salnameler (Osmanlı Salnameleri ve Nevsalleri – Devlet Salnameleri – Vilayet Salnameleri – Resmi Kurum ve Kuruluşlara Ait Salnameler – Cumhuriyet Dönemi Salnameleri) 760

Bibliyografik Eserler 767

Mecmua – Dergi – Süreli Yayın ve Gazete Kolleksiyonları 769

Devletlerarası İkili Anlaşmalar (Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Anlaşmaları – Düstur) 775

Arşivler (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Tasnifleri – T.C. Denizcilik işletmeleri A.Ş. Genel Arşivi) 782

Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı

Vakıf Arşiv ve Kütüphanesi Kolleksiyonları 784

İndeks 789