Yunanistan’ın 1830’da bağımsız bir devlet olarak resmen doğmasından bu yana, önce Osmanlı İmparatorluğu ve sonra da Türkiye Cumhuriyeti ile bu Devlet arasında sürekli olarak birtakım sorunlar varolmuştur. Büyük ölçüde Megali İdea adı verilen ve bütün Helenleri ve onların eskiden yerleştikleri bütün ülkeleri kapsayan bir büyük Yunanistan kurma düşünden kaynaklanan bu durum, zaman zaman sert ve zaman zaman da daha yumuşak ilişkiler biçiminde ortaya çıkmıştır. Ancak, özde her zaman, Yunanistan’ın yayılma ve Türkiye’nin de bunu kendi haklarından ve ülkesinden ödememe savaşımı sürmüştür.

Kurtuluş Savaşında da ayni savaşım yaşandıktan sonra, kısaca Lozan Andlaşması adını kullandığımız ve aslında birçok andlaşmadan ve bağlı belgelerden oluşan uluslararası andlaşmalar ile Yunanistan ve Türkiye arasında barışın sürekli olmasını sağlamaya yönelik bir “Lozan dengesi” kurulmuştur. Bu dengenin temel öğeleri şunlardır: i) iki komşu devletin sınırı olarak Trakya’da Meriç ve Edirne civarında Karaağaç sınırlarının kabul edilmesi; ii) Ege denizinde Anadolu kıyılarına yakın küçük adalar ile İmroz ve Bozcaada’nın Türkiye’ye ve kuzey-doğu Ege adalarının askerden arındırılmış olarak Yunanistan’a bırakılması; iii) Ege denizinde ve hava sahasında üçer millik karasuları ve hava sahasına sahip olunarak Ege’nin büyük ölçüde uluslararası alan olarak kalması; iv) iki komşu ülkede yerleşmiş bulunan Türk ve Rum kökenli kişilerin, Batı Trakya Türkleri ve İstanbul Rumları dışında, nüfus değişimi yöntemi ile değiştirilmesi; v) Batı Trakya Türkleri ile İstanbul Rumlarının azınlık statüsünden yararlandırılması.

Fakat, daha ilk yıllarda Lozan Andlaşması ile kurulan bu dengenin “Etabli Meselesi” adı verilen ve İstanbul’daki Rumların sayısının Yunanistan tarafından olabildiğince geniş tutulması amacına yönelik olan bir uyuşmazlık ortaya çıkmıştır. Bu sorun ve ona bağlı olarak ortaya çıkan öteki sorunlar iki devlet arasında dostça ilişkilerin kurulmasına bir süre engel olmuştur. Bir dostça ilişkiler ortamı ancak 1930’da, Atatürk ve Venizelos’un önderlik etmesi sonucu sağlanabilmiştir.

Bu dostluk ilişkileri içinde de Yunanistan’ın yayılmacı politikası sona ermemiştir. Bugün artık 1930’lu yıllarda
Türkiye’nin samimi dostluk politikasından yararlanarak Yunanistan’ın Lozan dengesini sessizce bozmayı sürdürdüğü bütün açıklığı ile ortaya çıkmaktadır. Nitekim, daha 1931 yılında, bir Krallık kararnamesi ile Yunanistan’ın hava sahasının genişliğini 3 milden 10 mile çıkardığı gözlenmektedir. Fakat, anılan Krallık kararnamesinin uluslararası düzeyde resmen ilan edilmesi 1970’li yıllarda gerçekleşecektir. Bundan da, Yunanistan’ın Türkiye’nin Lozan dengesinin bu biçimde bozulmasını resmen öğrenmesini ve tepki göstermesini önlemeye çalıştığı izlenimi doğmaktadır. Bunu, 1936 yılında, Montreux Boğazlar Sözleşmesinin hemen arkasından, Yunanistan’ın karasularını 3
milden 6 mile genişletmesi izlemektedir. Burada da Montreux Boğazlar Sözleşmesi ile Uluslararası Boğazlar Komisyonu’nun kaldırılmasını ve Boğazlar bölgesinin askerleştirilmesini elde eden Türkiye’nin bu memnuniyet havasından yararlanıldığı görülmektedir. Nitekim, Türkiye o tarihlerde Ege’deki bu karasuları genişletilmesine olumsuz tepki göstermediği gibi, dönemin dışişleri bakanı T.R. Aras Yunanistan’ın Limni ve Semadirek adalarını askerleştirebileceği konusunda bile kimi düşünce ve temenniler bildirmektedir.

İkinci Dünya Savaşında İtalya’nın yenilmesi sonucu 1947 Paris Barış Andlaşması ile Oniki Adaların da İtalya’dan alınarak Yunanistan’a verildiği görülmektedir. Böylece Ege’de genişleyen Yunanistan’ın Lozan dengesini lehine bozmak için başvuracağı bir başka olanak da, 1950’li yılların başında, F.I.R. (Flight Information Region) çizgisi adı verilen hava denetim bölgesi çizgisinin Ege üzerinde Türk-Yunan karasuları çizgisinden geçmesini sağlaması ile doğmuştur. Türkiye’nin de rızası ile Türk karasuları dışında kalan bütün Ege hava sahasını sivil havacılık konusunda teknik denetim yetkisi altına alan Yunanistan F.I.R. çizgisini zaman içinde bir siyasal egemenlik sınırı olarak kabul ettirme çabaları içine girmiştir.

Öte yandan, 1950’li yıllardan başlayarak Yunanistan’ın Kıbrıs’ı İngilizlerden koparıp Yunanistan’a bağlama çalışmaları içinde bulunduğu gözlenmektedir. Yine, 1960’lı yıllardan başlayarak Yunanistan’ın yavaş yavaş doğu Ege
adalarını fiilen silahlandırmaya başladığı anlaşılmaktadır. Nihayet, 1970’li yılların başında Yunanistan’ın Ege denizinde büyük ölçüde Türk karasularının bittiği çizgilerden başlayan ve Türkiye’ye Ege’de çok az bir pay bırakan, deniz tabanı ve toprak altını içeren kıta sahanlığı alanlarına sahip olma girişimleri ile karşılaşılmaktadır.

Yukarıda sayageldiğimiz sorunlara, bugün için henüz gerçekleştirilmemiş, ancak 1970’li yılların sonundan bu yana Yunanistan’ın gerçekleştirme hakkının olduğunu ileri sürdüğü Yunan karasularının 12 mile çıkarılması sorununu da eklemek gerekmektedir. Yine, 1980’li yıllarda Yunan yetkililer Ege’deki adaları da dahil ülkelerini oluşturan karalar etrafında 24 mile kadar varan arkeolojik ve tarihsel zenginlikleri koruması altına koyacak bir bitişik bölge ilan etme olasılığından söz etmektedir. Batı Trakya’daki Türk azınlığa karşı Yunanistan’ın takındığı tutumda iki komşu devlet arasında Lozan’da kabul edilen yükümlülüklerin Yunanistan tarafından zorlanan son halkasını oluşturmaktadır.

Bütün bu uyuşmazlıklar zinciri çerçevesinde, 1984-85 yılları içinde Yunanistan’ın en çok zorladığı halka, doğu Ege adalarının Yunanistan tarafından askerleştirilmesi ve silahlandırılması konusudur. NATO Bakanlar Konseyi’nin 1884 Aralık toplantısı sırasında Limni’nin silahlandırılması ve NATO manevralarına dahil edilmesi sorununa ilişkin olarak kamuoyuna da kısmen yansıyan bu sorun güncelliğini halâ korumaktadır. Konuya ilişkin temel verileri ortaya koymak ve sorunun hukuksal bir değerlendirmesini yapmak amacıyla kaleme alman bu çalışmanın Türk-Yunan ilişkileri üzerine yapılacak daha ayrıntılı çalışmaların yapılmasını özendirmesini dileriz.

Çalışmamızın hazırlanması sırasında bize yardımcı olan Dışişleri Bakanlığı mensupları Büyükelçi Dr. Rıza Türmen’e, Ali Tuygan’a ve Zergün Korutürk’e teşekkürlerimizi sunarız.

Ankara, 10 Eylül 1985  Hüseyin Pazarcı

-ÖNSÖZ III

-İÇİNDEKİLER VII

-GİRİŞ: EGE ADALARINA İLİŞKİN GENEL VERİLER 1

BİRİNCİ BÖLÜM – DOĞU EGE ADALARININ ANDLAŞMALARLA SAPTANAN STATÜSÜ

A. Kuzey-doğu Ege ve Özellikle Merkezî Ege Adaları 7

B. Boğaz-önü Adaları 16

C. Güney-doğu Ege Adaları 22

İKİNCİ BÖLÜM – STATÜ DEĞİŞİKLİĞİNE İLİŞKİN YUNAN İDDİALARI VE ELEŞTİRİSİ

A. Askerden Arındırma Hükümlerinin Sona Erdiği Konusunda 31

I. Genel iddia ve Eleştirisi 32

a) İleri Sürülen Hukuksal Gerekçeler 32
b) Eleştirisi 34

II. Boğaz-önü Adalarına İlişkin İddia ve Eleştirisi 38

a) Montreux Sözleşmesinin Başlangıç Hükmüyle ilgili iddia ve Eleştirisi 38

b) Montreux Sözleşmesinde Askerden Arındırma Hükmü Olmayışına Dayanan İddia ve Eleştirisi 43

c) T.R. Aras’ın Sözlerine Dayanan İddia ve Eleştirisi 49

d) Lozan Barış Andlaşmasının 12. Maddesi ve Yorumu 55

e) Tarafların Uygulamaları ve Anlamı 57

III. Oniki Adalara İlişkin İddia ve Eleştirisi 60

B. Meşrû Savunma Hakkı ve Türkiye’nin 1947 Paris Andlaşmasına Taraf Olmaması Konularında 63

I. Meşrû Savunma Gerekçesi ve Eleştirisi 63

II. Türkiye’nin 1947 Paris Barış Andlaşmasını İleri Süremeyeceği Gerekçesi ve Eleştirisi 67

SONUÇ 70

BELGELER 73

Belge 1: 30 Mayıs 1913 Tarihli Londra Andlaşmasının 5. Maddesi 74

Belge 2: 14 Kasım 1913 Tarihli Atina Andlaşmasının 15. Maddesi 75

Belge 3: Altı Avrupalı Devletin 13 Şubat 1914’te Yunistan’a ve 14 Şubat 1914’te Osmanlı İmparatorluğuna Bildirdiği Kararı 76

Belge 4: 24 Temmuz 1923 Tarihli Lozan Barış Andlaşmasının 12-13 ve 15-16. Maddeleri 78

Belge 5: 24 Temmuz 1923 Tarihli Lozan Boğazlar Sözleşmesinin 4. ve 6. Maddeleri 81

Belge 6: 20 Temmuz 1936 Tarihli Montreux Boğazlar Sözleşmesinin Başlangıcı 84

Belge 7: 20 Temmuz 1936 Tarihli Montreux Sözleşmesine Ek Protokol 85

Belge 8: T.C. Dışişleri Bakanı T.R. Aras’ın 31 Temmuz 1936’da T.B.M.M.’de Yaptığı Konuşmanın İlgili Kısmı  86

Belge 9: 10 Şubat 1947 Tarihli İtalya ile Paris Barış Andlaşmasının 14. Maddesi ve Ek XIII, D Paragrafı 88

Belge 10: 2 Nisan 1969 Tarihli Türkiye’nin Yunanistan’a Verdiği Nota 90

Belge 11: Yunanistan’ın 10 Mayıs 1969’da Türkiye’ye Verdiği Cevabî Nota 93

DİZİN 95