I – Giriş ve Meselenin Vaz’ı

Dünya üzerindeki denizleri birleştiren tabii dar geçitler çok eski devirlerdenberi önem kazanmış ve birçok milletlerarası andlaşmalara konu teşkil etmişlerdir. Bu tabii dar geçitlerin en önemlileri Cebelitarık, Macellan, Danimarka Boğazları ile Türk Boğazlarıdır. Açık denizin bir parçaşı sayılan İngiltere ile Fransa arasındaki Pas-de Calais, Madagaskar ile Afrika kıtası arasındaki Mozambik, Arabistan ile Afrika arasındaki Ba-el Mandeb, Meksika ile Küba arasındaki Yukatan, Sumatra ile Malezya arasındaki Malakan denizleri de “Boğaz” sayılmaktadır.

Bu boğazların içinde İstanbul Boğazı Marmara denizinin tamamen Çanakkale Boğazından teşkil eden Milletlerarası tatbikatta ve doktrinde “Türk Boğazları”, diye anılan deniz parçasının özel bir önemi vardır. “Tiirk Boğazları”, deyiminin Çanakkale ve İstanbul Boğazlarından başka Marmarayı da içine aldığı 24 Temmuz 1923 de Lozanda imzalanan “Boğazların tabi olacağı usule dair Mukavelename”nin 1 nci maddesinde ve 20 Temmuz 1935 tarihinde Montreaux’de imzalanan “Boğazlar Rejimi” hakkındaki mukavelenamenin dilbacesinde belirtilmiştir.

Bu itibarla milletlerarası senetlerde hüküm olmasa bile bazı İngiliz yazarlarının iddia ettikleri gibi Marmara Denizi bir açık deniz vasfında değildir.

Türk Boğazlarının önemi politik, ekonomik ve stratejik bakımdan önemleri vardır. Bu önem coğrafi durumlarından ve bunlara bağlanan politik menfaatlerden doğar.

Türk Boğazları ortadoğunun en işlek iki denizi arasındadır. İki kıt’ayı birleştiren veya ayıran bir durumdadır. Geçitler dar olması sebebiyle karadan ve denizden savunulmaya elverişlidir. En büyük deniz kuvvetleri bu savunmaları yaramamıştır.

Türk Boğazları, Milletlerarası önemini daha ziyade Rusya bir Karadeniz devleti olduktan sonra kazanmıştır.

Boğazların ekonomik önemi de Karadenizin bir Türk iç denizi vasfını kaybetmesinden sonra ve daha ziyade 20 nci asırda başlar. Gerçekten milletlerarası ticaretin inkişaf ettiği son yıllarda Boğazlardan geçen gemi hacmı her yıl artmaktadır. 2 nci Cihan harbinin cereyan ettiği 5 yıl müstesna 1936 dan 1956 yılına kadar her yıl artmak kaydiyle Boğazlardan 102 milyon ton tutarında eşya nakledilmiştir.

Son yıllarda bu rakam çok daha yükselmiştir.

Stratejik önemine gelince: Bu önem evvela Türkiye içindir. Türk Boğazları bizim için varlık, egemenlik ve güvenlik meselesidir. 500 seneden ziyade bir zamandanberi Türkiye varlık ve güvenliğini Boğazlara bağlamıştır.

Boğazların Türk Egemenliğinden çıkmasiyle İmparatorluğun yıkıldığı hatırlardadır.

Boğazlarsız Türkiye Milletlerarası önemini yitirmiş bir devlet olur. Bu itibarla Boğazlar, Türkiyenin varlığı ile yakından ilgilidir.

S.S.C.B. içinde Boğazlar daha ziyade ekonomik olarak önemli bir konudur. S. S. C. B. nin milletlerarası ticarete açık en işlek limanları Karadenizdedir. Hazar Denizi bir kapalı denizdir.

Rus buğdayı, petrolü, demiri ve Rus sanayi malları Karadenizden dünya piyasalarına ulaşır. Bütün Rus ihracatının % 54 ü Boğazlardan geçer.

Boğazların diğer devletler için de hem ekonomik ve hem de stratejik bir önemi vardır, gerçekten bilhassa 2 nci Cihan harbinden sonra yeniden kurulan dünya muvazenesinde Boğazlar özel bir önem kazanmıştır. Sulh yolu ile nüfuzunu yapma politikası güden S.S.C.B. daha 2. Cihan harbi içinde Türkiyenin dahil olmadığı milletlerarası toplantılarda Boğazlar üzerinde hak iddia etmiş, 2. Cihan harbinden sonra bu talebini 1946 notaları ile Türkiyeye tekrarlamıştır.

Ruslar 2 nci Katerina devresinde Karadenizin kuzey sahillerine yerleşdikten sonra BoğazIara hakim olmak istemişler ve her fırsatta bu arzularını açığa vurmuşlardır.

Balistikteki tekamül, füzelerin doğuşu, tahrip silahlarının inkişafı, atom ve hidrojen bombalarının müstakbel harblerde kullanma imkanları, atom enerjisinin sualtı ve suüstü harb gemilerinde kullanılarak bu gemilerin nısıfkutur seyirlerinin arttırılması. Boğazların stratejik önemine oldukça menfi tesir etmektedir. Bununla beraber füzelerin klasik silahlara göre pahalı olması, atom enerjisinden istifadenin tatbikatındaki güçlüklerin henüz yenilememesi, uzaktan harb yerine yakından klasik silahlarla harbin kabulü, dünya politikası ve harbin ekonomik ve lojistik desteğe olan ihtiyacı bakımından Türk Boğazlarını stratejik yönden de ekonomik önemine denk tutmaktadır.

Ancak Türk Boğazları gelecekte daha ziyade milletlerarası ekonomik münasebetlere sahne olacak bir deniz yolu olarak önemini daima muhafaza edecektir. Bunun yanında Batı-Doğu Blokları arasındaki stratejik önemini de devam ettireceği tabiidir.

İşte her iki bakımdan milletlerarası önemi bulunan bu deniz geçitlerinin Türkiyenin kontrolünde olması, dünyadaki politik durumumuzu kuvvetlendirmektedir. Bu itibarla Türk milletinin Boğazlar için yaptığı bütün fedakarlıklar ve çalışmalar tamamen yerindedir.

BİRİNCİ KISIM – TÜRK BOĞAZLARININ TARİH İÇİNDEKİ ÖNEMİ

I – Giriş ve meselenin vaz’ı

II – Türk Boğazlarının milletlerarası geçitlerle mukayesesi

A. Dünyadaki boğazlar

1. Cebelitarık Boğazı

2. Magellan Boğazı

3. Danimarka Boğazları

4. Pas de-Calais

B. Kanallar

1. Süveyş Kanalı

2. Panama Kanalı

3. Kiel Kanalı

III-Türk Hakimiyetine kadar Boğazların durumu

A. İlk çağlarda Boğazlar

B. Orta çağlarda Boğazlar

C. Osmanlı İmparatorluğu Hakimiyetinde Boğazlar

I. Osmanlı İmparatorluğunun mutlak hakimiyeti devrinde Boğazlar

2. Tek taraflı olarak hakimiyetin tahdidi devrinde Boğazlar

3. Çok taraflı milletlerarası muahedelerde Karadenizden hakimiyetin tahdidi teşebbüsleri

a. Çarlık Rusyasının Azak’a inmesi

b. Büyük Petronun diğer teşebbüsleri

4. Çok taraflı milletlerarası sözleşmelerde Karadeniz’de hakimiyetin tahdidi

a. 1841 tarihli Londra Sözleşmesine kadarki devre

b. 1841 tarihli Londra Boğazlar sözleşmesi

c. 1856’da yapılan Paris Sözleşmesi

d. 1871’de yapılan Londra Sözleşmesi

e. I inci Cihan Savaşına kadar Boğazların durumu

5. Türk Boğazlarının milletlerarası bir statüye tabi tutulması

a. Mondros Mütarekesi

b. Sevr Muahedesinde Boğazlar

IV – Lozan Andlaşmasında Boğazlara ait hükümler genel konuşma

1. Müttefik Devletlerin görüşü

2. S.S.C.B. nin görüşü

3. Türk görüşü

4. Rus görüşü

5. İngiliz görüşü

6. Fransız görüşü

7. İtalyan görüşü

8. A. B. D görüşü

9. Japon görüşü

10. Romanya görüşü

V – Lozan’da Boğazlar konusunda varılmak istenen neticeler

1. Boğazların askersizleştirilmesi

2. Boğazlar Komisyonu

VI – Lozan Boğazlar rejiminin yetersizliği ve Montreaux Sözleşmesini hazırlayan sebepler

VII – Montreaux Konferansı sırasında devletlerin genel durumları

VIII – Montreaux sözleşmesinin getirdiği prensipler

1. Ticaret gemilerinin tabi olduğu rejim

a. Barış zamanında

b. Harb zamanında (Türkiye’nin muharip olmadığı hal)

c. Harb zamanında (Türkiye’nin muharip olduğu hal)

d. Türkiye’nin kendini pek yakın bir harb tehlikesi tehdidine maruz telakki ettiği hal

2. Harb gemileri

a. Saffı Harb gemileri

b. Tayyare gemileri

c. Hafif su üstü gemileri

d. Denizaltıları

e. Küçük harb gemileri

f. Muavin gemiler

3. Barış zamanında

4. Harb zamanında

a. Türkiye’nin muharip olmadı hal

b. Türkiye’nin muharip olduğu hal

5. Uçakların Boğazlar üzerinden geçişi

6. Montreaux sözleşmesinin genel hükümleri

7. Nihai hükümler

IX- Montreaux mukalevesinin sözleşmeye dahil olmayan devletlere etkisi

X- 2 nci Cihan Harbi içinde Boğazlar meselesi

XI- 2 nci Cihan Harbinden sonra Boğazlar meselesi (Potsdam konferansında Boğazlar meselesi)

XII- Potsdam konferansından sonra Boğazlar konusundaki yeni görüşler

XIII- SONUÇ

İKİNCİ KISIM – TÜRK BOĞAZLARI HAKKINDA SÖZLEŞME

Ek-1 İlk Kapitülasyon (Fransa ile barış, dostluk ve ticaret andlaşması)

Ek-2 Belgrat Andlaşması

Ek-3 Küçük Kaynarca Andlaşması

Ek-4 Rusya ile İttifak Andlaşması

Ek-5 Rusya ile İttifak

Ek-6 Rusya ile ittifakın gizli maddeleri

Ek-7 İngiltere ile Çanakkale Andlaşması

Ek-8 Rusya ile Edirne Andlaşması

Ek-9 Hünkar İskelesi Andlaşması (Gizli madde)

Ek-10 Mısır meselesi hakkında Andlaşma

Ek-11 Akdeniz ve Karadeniz Boğazları hakkında Londra Sözleşmesi

Ek-12 Paris Andlaşması

Ek-13 Paris Boğazlar Sözleşmesi

Ek-14 Boğazlar hakkında nota

Ek-15 Londra Andlaşması

Ek-16 Ayastefanos mukaddemat-ı sulhiyesi

Ek-17 Mondros Mütarekesi

Ek-18 Sevr Muahedesi (İstanbul ve Boğazlarla ilgili hükümler)

Ek-19 Montreaux Andlaşması’nın Projeleri

Ek-20 Montreaux Sözleşmesinin tasdikına dair kanun (3056 sayılı kanun)

Ek-21 Boğazlar hakkında S.S.C.B. nin notaları ve Türk Hükümetinin cevapları