Uluslararası hukukta deniz çevresinin korunmasına ilişkin hukuki rejim içerisinde, 21. yüzyıl başından bu yana somut bir koruma aracı olarak başvurulan deniz koruma alanları, esasen deniz bilimleri ve çevre mühendisliği alanında çalışan uzmanların şekillendirdiği bir kavramdır. Bununla beraber deniz koruma alanlarının hukukçular tarafından uluslararası deniz hukuku kuralları çerçevesinde normatif bir çerçeveye oturtulması ihtiyacı da aşikardır. Bunun için hukukçuların geleneksel çalışma alanları dışına çıkıp, meselenin bilimsel ve teknik yanlarını öğrenmeye istekli olmaları gerekmektedir. Benim bu konuyu seçerken en önemli motivasyon kaynağım, böyle bir inisiyatifi almak için gerekçelerim oluşudur. Bu gerekçelerden biri, Akdeniz deniz çevresinin gördüğü insan kaynaklı zararın ve uğradığı biyolojik çeşitlilik kaybının mutlaka azaltılması ve engellenmesi gerekliliği ve bu bölgesel iş birliği ihtiyacı içerisinde ülkemizin de sorumluluğunun bulunmasıdır. Zira iklim değişikliği gerçeği ile birleşen çevresel zarar, hali hazırda hayatımızı etkilemektedir ve etkilemeye devam edecektir. İkinci olarak, deniz koruma alanları, dünya genelinde başvurulan bir koruma aracı olmakla beraber, Akdeniz gibi kendine has özellikleri olan bir bölgede, kesinlikle bu özellikleri dikkate alan bir normatif çerçevede ele alınmalıdır. Bu anlamda mevcut andlaşma rejimlerinin ortaya konulması kadar, bunların uygulanmasına ilişkin aksaklıkların analiz edilmesi de önem arz etmektedir. Kişisel görüşüm bu sürecin hem ulusal hem de bölgesel düzeyde mutlaka hukukçular ve bilim insanlarını bir araya getirmesi gerektiği yönündedir.

Elbette ben bu konuda bir kitap yazmaya karar verdiğimde, deniz çevresinin korunması meselesinin disiplinler arası niteliğinin, beni güvenli alanımın dışına çıkaracağından ve oldukça zorlayıcı bir sürecin beni beklediğinden habersizdim. O nedenle öncelikle kitabın yazılması sürecinde, bana destek olan ve özellikle deniz çevresi alanında çalışmam konusunda beni her zaman teşvik eden değerli arkadaşım Dr. Öğr. Üyesi Nasıh Sarp Ergüven’e teşekkür ederim.

Yine bu sürecin en başından beri, TÜBİTAK-MAM nezdinde yürütülen deniz çevresinin korunmasına ilişkin projelerde bana rehberlik eden Kıdemli Baş Uzman Araştırmacı Aslı Süha Dönertaş’a teşekkürü borç bilirim. Kitabın tamamlanması sürecinde, zaman ayırıp çalışmamı okudukları ve düzelterek katkı sundukları için arkadaşlarım Doç. Dr. Elif Çelik ve Arş. Gör. Barış Acun’a, çok teşekkür ederim. Doktora sonrasında yürütülen çalışmalar, her ne kadar artık bir “akademik danışman” kontrolünde tamamlanmasa da doktora süreci ve sonrasında akademik çalışmalarıma katkı ve desteklerini sunmuş olan bütün hocalarımın emekleri, eminim bu kitaba yansımıştır. Hepsine içten teşekkürlerimi sunarım.

Canım anneme, babama, eşime ve arkadaşlarıma bana bu süreçte sundukları manevi destekleri için minnettarım. Deniz koruma alanları konusunda bir kitap yazma fikri kafamda olgunlaşmaya başladığı günden bugüne kadar uzunca bir zaman geçmesi, kızımla daha çok vakit geçirebilmek arzumdandır. Yine de kitaba başladığımda minicik olan canım kızımdan, ayrı kaldığımız her an ve yarım kalan oyunlarımız için af dilerim.

Her ne kadar çok emek verilmiş olsa da kitapta yazım hataları bulunabilir. Şimdiden hepsinin sorumluluğunu alır ve okuyucudan bu konuda naçizane anlayış beklediğimi söylemek isterim. Deniz çevresinin korunmasına ilişkin uluslararası hukuk kurallarının gelişimine bir katkı sunmak ve okuyucuya faydalı olmak dileği ile…

Beyza Özturanlı Şanda

Mart 2025, Eskişehir

SUNUŞ VE TEŞEKKÜR V

İÇİNDEKİLER VII

ŞEKİLLER DİZİNİ XI

KISALTMALAR DİZİNİ XIII

GİRİŞ 1

I. DENİZ ÇEVRESİNİN KORUNMASINA İLİŞKİN ULUSLARARASI HUKUK REJİMİ ÇERÇEVESİNDE DENİZ KORUMA ALANLARI 7

A. Deniz Çevresinin Korunmasına İlişkin Hukuki Rejimin Tarihsel Gelişimi 7

1. Genel Olarak 7

2. 1972 Stockholm Konferansı ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı’nın Kuruluşu 10

3. Stockholm Konferansı Sonrası BMDHS Müzakereleri 13

4. 1992 Rio Konferansı Sonrası, İklim Değişikliği ve Sürdürülebilir Gelişme 17

B. Deniz Koruma Alanları 19

1. Deniz Koruma Alanlarının Tarihsel Gelişimi 19

2. Deniz Koruma Alanının Tanımlanması ve Bazı Hukuki Belirsizlikler 29

3. Deniz Koruma Alanlarının Ayırt Edici Özellikleri 31

4. Deniz Koruma Alanlarının Sınıflandırılması 34

5. Deniz Koruma Alanları ve Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri Arasındaki İlişki 37

6. Deniz Koruma Alanlarının İşlevleri 41

7. Sonuç 46

C. Deniz Koruma Alanlarının Hukuki Statüsü 48

1. Genel Olarak 48

2. BMDHS Çerçevesinde Ulusal Yargı Yetkisine Tabi Alanlarda Deniz Koruma Alanlarının Kurulması 51

a) Karasuları 51

b) Münhasır Ekonomik Bölge 54

i. MEB’de DKA’ların kurulmasına ve yönetilmesine ilişkin hukuki rejim 54

ii. IMO Düzenlemeleri ve MEB içinde PSSA Örneği 59

iii. PSSA’ların üçüncü devletler için bağlayıcılığı sorunu 61

iv. Sonuç 64

c) Kıta Sahanlığında DKA’lar 65

i. Genel olarak 65

ii. Genişletilmiş kıta sahanlığında DKA kurulması sorunu 68

iii. Sonuç 72

3. BMDHS Çerçevesinde Ulusal Yargı Yetkisinin Ötesindeki Deniz Alanlarında DKA Kurulması 73

a) Genel Olarak 73

b) BMDHS’nin Açık Denizde Deniz Çevresinin Korunmasına ilişkin Hükümleri 76

c) Chagos Tahkimi ve Hakem Mahkemesi’nin Konuya İlişkin Bulguları 77

d) BMDHS’nin 194. Maddesi Çerçevesinde ‘Gereklilik’ Unsuru, Bilimsel Kriterler ve Hukuki Kesinlik Sorunu 80

4. Bölgesel Andlaşmalar Nezdinde Açık Denizde DKA Kurulması 84

5. Açık Denizde DKA’lar vs. Üçüncü Devletlerin Açık Denizlerdeki Hakları 88

6. CCAMLR Çerçevesinde Açık Denizde Kurulan DKA’ların Objektif Bir Koruma Rejimi Oluşturma İhtimali 90

7. İhtiyatlılık İlkesi ve Ekosistem Temelli Yaklaşım Çerçevesinde Açık Deniz DKA’ları 95

8. Sonuç 100

II. AKDENİZ’DE DENİZ KORUMA ALANLARINA İLİŞKİN SÖZLEŞME REJİMLERİ 103

A. Akdeniz’in Coğrafi, Tarihsel ve Siyasi Görünümüne Genel Bir Bakış 103

B. Doğu Akdeniz ve Ege Denizi 111

1. Genel Olarak 111

2. Akdeniz’de Deniz Yetki Alanları ve Doğu Akdeniz’deki Belirsizlikler 116

C. Barselona Sözleşmesi ve Ek Protokoller 123

1. Genel Olarak 123

2. Ekosistem Temelli Yaklaşım Çerçevesinde Akdeniz’de Ekolojik Hedeflerin Belirlenmesi ve AB Mevzuatına Uyum Süreci 127

3. Barselona Sözleşmesi Sistemine İlişkin Kurumsal Yapı 134

a) Taraflar Konferansı (Conference of Parties- COP) 135

b) Büro (Bureau) 138

c) MAP Koordinasyon Birimi (Sekretarya) 138

d) Ulusal Odak Noktalıkları (National Focal Points) 139

e) Akdeniz Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu (Mediterranean Commission on Sustainable Development-MCSD) 140

f) Uyum Komitesi (Compliance Committee) 141

g) Bölgesel Faaliyet Merkezleri 143

4. UNEP-MAP Çerçevesinde Barselona Sözleşmesi Sisteminin Kurumsal Etkinlik Düzeyi 146

5. Barselona Sözleşmesi’ne Ek Özel Koruma Alanları ve Biyolojik Çeşitliliğe İlişkin Protokol Çerçevesinde Deniz Koruma Alanlarının Belirlenmesi ve Yönetilmesi 151

a) Genel Olarak 151

b) Özel Koruma Alanlarının Belirlenmesi: SPAMI Listesi’nin Oluşturulması 154

c) SPAMI Listesine Kabul Edilen Alanda Koruma Tedbirleri ve Yönetim Planlarının Uygulanması 156

i. SPAMI’lere Yönelik Koruma ve Yönetim Rejimi 156

ii. Karasularında ve Deniz Yetki Alanlarında SPAMI Rejimi 158

iii. Açık Deniz SPAMI Rejimi ve Pelagos Örneği 161

vi. SPAMI Listesine Diğer Koruma Alanları 166

d. Özel Koruma Alanları Protokolü Çerçevesinde Akdeniz’de Deniz Koruma Alanlarının Etkinliği 170

e) Deniz Yetki Alanlarının Belirlenmediği Deniz Alanlarına Yönelik İş birliği Önerileri 174

D. Akdeniz Genel Balıkçılık Komisyonu (GFCM) Düzenlemeleri 177

1. Genel Olarak 177

2. Akdeniz’de Balıkçılığa İlişkin Koruma Tedbirlerinin Hukuki Temeli 179

3. Akdeniz’de Kıyı Devletlerince İlan Edilen Balıkçılık Koruma Bölgeleri 183

4. GFCM Tarafından Belirlenen Sınırlı Balıkçılık Alanları 185

a) Sınırlı Balıkçılık Alanlarına İlişkin Hukuki Rejim 185

b) Sınıraşan İşbirliğine bir Örnek: Jabuka/Pomo Pit Sınırlı Balıkçılık Alanı 191

5. Sınırlı Balıkçılık Alanları ve SPAMI Alanları Arasındaki İlişki 194

6. Açık Deniz Sınırlı Balıkçılık Alanlarına İlişkin Öneriler 197

E. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi Çerçevesinde Belirlenen EBSA’lar 200

1. Deniz Koruma Alanları ve Biyolojik Çeşitlilik 200

2. EBSA ve SPAMI Rejimleri Arasındaki İlişki 203

3. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi ve EBSA Rejimin Etkinliğinin Değerlendirilmesi 207

F. BBNJ Andlaşması Çerçevesinde Deniz Koruma Alanları 208

1. BBNJ Andlaşması ve Alan Temelli Yönetim Araçları 208

2. BNNJ Andlaşması Çerçevesinde DKA’ların Kurulması ve Yönetilmesi 211

3. BBNJ Andlaşması’nın Akdeniz’de Uygulanabilirliği: Uyuşmazlık Konusu Deniz Alanlarında DKA’lar Sorunu 213

SONUÇ 217

KAYNAKÇA 225