ÖNSÖZ

İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin 2004 yılında başlayarak dokuz yıl boyunca yürüttüğü Yenikapı kazılarında, Konstantinopolis’in önemli ticaret merkezi olan Theodosius Limanı gün ışığına çıkarıldı. Liman dolgusunda, yüz binlerce arkeolojik buluntu ve farklı yüzyıllarda batmış otuz yedi gemi kalıntısı keşfedildi. Eşsiz batık koleksiyonu, sualtı arkeoloji çalışmalarına ve Akdeniz gemi inşa teknolojisinin gelişimine dair yeni kanıtları bizlere sundu. Bu kitap, İstanbul Üniversitesi ‘Yenikapı Batıkları Projesi’ ile başlayan ve hala ilk günkü heyecanı ile süren bilimsel maceramızda özel yeri bulunan, küçük ticaret teknesi Yenikapı 12’nin hikâyesini anlatmaktadır.

Projenin Yenikapı Batıkları serisinin ilk detay cildi olan kitapta, Yenikapı 12 (YK12) batığının keşfinden başlayarak, arazi ve laboratuvar uygulamalarındaki metodolojiyi; batığın konstrüksiyonu, yapım teknolojisi, restitüsyonu ve rekonstrüksiyonuna yönelik ayrıntılı analiz ve değerlendirmelerimi aktarmaya çalıştım.

Yenikapı batıkları ile tanışmam 2005 yılında, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü tarafından alana davet edilen Prof. Dr. Ufuk Kocabaş’ın ekibinde, Yenikapı’da üzeri açılan ilk gemiyi çizmem ile gerçekleşti. Bunca yıllık tarihe dokunmanın, onu kâğıda aktarmanın tarifsiz hissini yaşamıştım. Bunu takip eden ilk yıllarda, arazideki gemi ve teknelerin çizimi, belgelenmesi, yerinden kaldırılmasında görev aldım. Sonrasında batıkların yapım yöntemlerinin araştırılması ve rekonstrüksiyonlarına yoğunlaştım. YK12 batığı üzerinde 2007 yılından beri çalışıyorum ve hala onu ilk gördüğüm günün hayranlığıyla “keşke ustasının yanında biraz vakit geçirme fırsatım olsaydı, kim bilir yapımı hakkında neler öğrenirdim” demekten kendimi alıkoyamıyorum. Kitabın yazımı oldukça uzun sürdü. Artık bitmesi gerektiğinin bilinci, birkaç analoji ya da keşif daha yapma arzusuyla hep çelişti; “belki bir şey daha bulabilirim” diye tekrar tekrar fotoğraflara bakma dürtüsü artık verileri karşılaştırmaya bir son vermem ile duruldu. Ancak, J. Richard Steffy’nin de vurguladığı gibi, araştırma ve rekonstrüksiyon sonuçlarının devamlı gelişerek değiştiğine ve sürecin hiç bitmediğine inanıyorum. Diğer Yenikapı batıkları üzerindeki araştırmaların ve yeni keşiflerin YK12’nin analizine neler ekleyeceğini merak ediyorum.

YK12 batığı, İÜ Yenikapı Batıkları Projesi’nin pek çok ilkini taşıyor. Arkeolojik bir teknenin yapım tekniği ve rekonstrüksiyonu üzerine Türkiye’de ve proje kapsamında yapılan ilk doktora çalışması. Arazide ve laboratuvarda dijital yöntemler ile belgelenen; tam ölçekli yüzebilen hipotetik replikası inşa edilen projenin öncü batığı. 2007-2021 yılları arasında, YK12 belgelendi; yapım yöntemi ve teknolojisi araştırıldı; tasarımı analiz edildi; restitüsyonu, rekonstrüksiyonu ve replikası yapıldı. Müzede yeniden kurulması üzerine öneriler geliştirildi. Orijinal ahşaplarının konservasyon prosedürü ise halen devam ediyor. YK12 için yapılan uygulamalar, gemi arkeolojisi alanında bir batığın keşfinden itibaren gerçekleştirilebileceklerin örneğini sunuyor. Dolayısıyla, kriter ve yöntem oluşturma, sistem kurma ve daha sonraki bilimsel araştırmalara bir temel hazırlama misyonu ve sorumluluğu ile hareket ettik. Geçen 14 yıllık süre diğer Yenikapı batıklarının geleceği hakkında fikir vermektedir. İÜ Yenikapı Batıkları Projesi’nde, arkeolojik gemi ve tekne ahşaplarının belgelenmesi, araziden kaldırılması, konservasyonu ve restorasyonu konularında uzmanlaşmış bir çekirdek ekip yetişti. Eskiler yeni gelenlere edinilen bilgi ve tecrübeyi aktardı. Batıklar üzerindeki inceleme ve uygulamaların çok uzun yıllar süreceği düşünüldüğünde daha birçok öğrenci ve akademisyenin uzmanlaşacağı aşikârdır. Yoğun çalışma ve bilgiyi keşfetme tutkusunun bir yansıması olan bu yayının, benzer konuda yol alanlara rehberlik ve yoldaşlık etmesini diliyorum. Bu süreçte çok kıymetli bilim insanlarıyla tanıştım. Kimisiyle şahsen fikir alış verişi yapma şansım oldu; kimisi ise kitaplarıyla bana yol gösterdi. Hayran olduğum ve tüm öğrencilerime önerdiğim, sualtı araştırmacılarının öncü neslinden ve birçok uzmanın hocası olan J. R. Steffy bu kişilerin
başında geliyor. Ben onun yazdıklarından çok şey öğrendim; umarım benim yazdıklarım da, batık ahşapları yorumlanırken farklı bakış açılarının oluşmasına, bilginin artarak çoğalmasına ve yeni keşiflere vesile olur.

YK12 üzerine yapılan çalışmalara farklı branşlardan pek çok bilim insanı katkıda bulundu. Ahşap cins-tür teşhislerini gerçekleştiren İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa öğretim üyesi Prof. Dr. Ünal Akkemik; YK12’nin mühendislik hesaplarını ve endaze çizimi danışmanlığını yapan İTÜ Gemi İnşaatı ve Deniz Bilimleri Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Abdi Kükner; kalafat ve reçine analizlerini gerçekleştiren İstanbul Aydın Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Recep Karadağ; bilimsel desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Nergis Günsenin ve Prof. Dr. Vedat Onar’a teşekkürü borç bilirim. Vasa Müzesi Araştırma Bölümü başkanı Dr. Frederick M. Hocker’ın YK12’nin ahşapları üzerindeki değerlendirmeleri ve tavsiyelerinin bu çalışmanın doğru noktadan ve hızlı başlamasına katkısı yadsınamaz. Texas A&M Üniversitesi’nden Prof. Dr. Cemal Pulak, YK12’nin ahşapları ve inşasında kullanılmış olabilecek gövde destekleri hakkında fikirlerini paylaştı. Haifa Üniversitesi, Leon Recanati Denizcilik
Araştırmaları Enstitüsü’nden Prof. Dr. Yaacov Kahanov, “Yenikapı Batıkları: Yenikapı’nın Eski Gemileri” kitabımızın ilk baskısını satır satır okuyarak, çizimler ile tabloları karşılaştırmış; detaylı kritikler yapmış ve tavsiyelerde bulunmuştu. Hiç unutmuyorum rekonstrüksiyonu sırasında, YK12’nin kaç çapa tahtası olması gerektiği konusunda aydınlatıcı ve çok yararlı bir konuşmamız olmuştu kendisiyle. Aix-Marseille Üniversitesi Camille Jullian Merkezi’nden Prof. Dr. Patrice Pomey,
Gyptis replikasındaki deneyimlerini aktararak, YK12 replikası için yapıcı tavsiyeler vermişti. Burada, sualtı arkeolojisinin babası Prof. Dr. George Bass’ı da anmak istiyorum. Bass, Kahanov, Pomey ve Steffy, yayınlarıyla yaşamaya devam ediyorlar. Kendilerine ve çeşitli sempozyum ve kongrelerde fikir alışverişi yaptığım meslektaşlarıma teşekkür ederim.

Proje başından kitabın tamamlanmasına kadar geçen süreçte, İstanbul Üniversitesi Rektörleri Prof. Dr. Mahmut Ak, Prof. Dr. Yunus Söylet ve Prof. Dr. Mesut Parlak; Edebiyat Fakültesi Dekanları Prof. Dr. Hayati Develi, Prof. Dr. Mustafa Özkan, Prof. Dr. Korkut Tuna ve üniversitemizin yönetim birimlerine; İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürleri Rahmi Asal, Zeynep Kızıltan ve Dr. İsmail Karamut başta olmak üzere, Yenikapı kazı alan sorumlusu Metin Gökçay ile İstanbul Arkeoloji
Müzeleri saha arkeologları Dr. Emre Öncü, Sırrı Çömlekçi, Mehmet Ali Polat, Gülbahar Baran-Çelik ve Arzu Toksoy Gölbaş’a şükranlarımı sunuyorum.

Süreç içerisinde, farklı çalışmalar için çeşitli kurumlardan destekler aldık, Gemi Konservasyon ve Rekonstrüksiyon Laboratuvarı’nın renovasyonu BASF Türk kimya şirketi; arazi ve batık çalışmaları İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Avrupa Yakası Raylı Sistemler Müdürlüğü, Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLH); Yenikapı Batıkları Projesi, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (Proje no: 2294, 3907, 7381, 12765, 1845) ve replika inşaatı LİMEN Projesi kapsamında Karadeniz Havzası Programı Avrupa Birliği desteği ile Avrupa Komşu Ülkeler ve Ortaklıklar Ön Erişim Programı tarafından desteklendi. YK12 replikası inşası, RMK Marine Tersanesi’nde Sayın Rahmi Koç, Sayın Vera Bulgurlu ve Sayın Ertuğrul Duru; Yat Bölümü Müdürü Özgür Numan, proje yöneticisi Orhan Can başta olmak üzere, yat dizayn takım lideri Mehmet Oğuz Avcı, yat tasarımcısı Mercan Tara Şişman ve Tayfun Bilgili, mimar Damla Pay, planlama mühendisi Dilek Çıracı; marangozlar Orhan Bağ, Şaban Er, Şaban Tuğtepe, Sercan Koşan’ın katkılarıyla gerçekleşti. Dr. Orkan Köyağasıoğlu yelken planı hakkında bilgilerini paylaştı. Desteği ve emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunarım.

Kitabın basılması için sponsor olarak, YK12’yi bilim dünyasına tanıtma imkanı sağlayan TINA Türkiye Sualtı Arkeolojisi Vakfı başkanı H. Oğuz Aydemir, başkan yardımcısı Kenan Yılmaz, genel sekreter Sanem Yükselsoy-Tekcan ve tüm Yönetim Kurulu üyelerine; koordinasyonu sağlayan TINA Denizcilik Arkeolojisi Dergisi editörü Mehmet Bezdan’a, kitap çevirilerini gerçekleştiren Cengiz Aydemir’e, tasarım ve uygulamayı gerçekleştiren Alican Sezer’e; yayımcımız Ahmet Boratav’a en içten
teşekkürlerimi sunarım. Kitabın metin düzenlemelerinde yardımcı olan kardeşim Doç. Dr. Bilge Özsait-Selçuk ve ablam Seçil Kocabaş’a, YK12 çizimlerimin illüstrasyon ve animasyonlarını yapan Tayfun Öner’e, proje arşivimizdeki fotoğrafları yayına hazırlayan Hilal Güler ve Ada Kocabaş’a; orijinal çizimlerimi dijitalleştiren Çisil Şanlıgençler ve Can Berk Öcalır’a binlerce teşekkür ederim.

YK12’nin kazı alanında belgelenmesi ve kaldırılması; laboratuvarda çizimi, değerlendirilmesi, fotoğraflanması ve kataloglanmasının farklı aşamalarında Yenikapı ekibinden pek çok uzman ve stajyer öğrenci çalıştı. Başından beri ekibin içinde yer alan ve özverili çalışmalarını esirgemeyen ekip üyelerimize, başta Prof. Dr. Sait Başaran, Prof. Dr. Ufuk Kocabaş, Dr. Öğr. Üyesi Evren Türkmenoğlu, Dr. Taner Güler, Doç. Dr. Namık Kılıç, Doç. Dr. Gökçe Kılıç, Okt. Ramazan Yılmaz; Restoratör Hakan Kahraman; Restoratör/Arkeolog Ayşegül Çetiner-Dinçer, Dr. Can Ciner, Arkeologlar Mehmet Sağır, Deniz Öztekin-Eke, Pınar Güler, Gamze Polat, Duygu Karcı-Yanık’a, Restoratörler Gökçe Eğin, Gökçe Turan-Teker, Karin Demirci, İlker Kızılçay, Burcu Kıyıcı, Çağlar Çakır, Deniz Şeker, Sinem Köstak, Deniz Karadeniz, Ebru Ertuğrul-Kocaçınar, Erkan Baloğlu, Halit Canol, Eylül Önen, Fatih Şahin, Burcu Yücel-Başaran, Fırat Buzlu, Görkem Hersek, Gülçin Uzuner, Kaan Kongaz, Merve Alkan, Mustafa Eruş, Pınar Terkeş, Seda Büyükbayrak, Tuğçe Özmat, Uğur Gökçe, Yasemin Çetiner, Sibel Özgen, Pınar Tetik, Cem Akgün, İlkay İvgin, Bilge Damar, Cemal Eke, Melih Ekinci, Ozan Tanrıöver, Burak Yanık’a; fotoğraf sanatçısı Serhat Keskin’e, teknisyenler Yavuz İşleyen, Kaya Ukuş, Ramazan Güler, Fatih Biryan, Mehmet Altın,
Necati Polat’a; tüm proje çalışanlarına ve öğrencilerimize ne kadar teşekkür etsem azdır.

Son olarak,

Yenikapı projesinin başladığı zamanlar, arkeolojik çizim, etnografik ve arkeolojik ahşap konservasyonu ve restorasyonu üzerine uzmanlaştığım yıllardı. Meslektaşım ve eşim Prof. Dr. Ufuk Kocabaş’ın yadsınmaz etkisi ile gemi arkeolojisi, arkeolojik gemi belgelemesi, gemi ve tekne inşa teknolojisi gibi olağanüstü geniş ve yeni bir konuda uzmanlığıma tekrardan başladım. Bu süreç içinde onun bilimsel desteği ve güveni ile birlikte ilerledik. YK12 hakkındaki araştırmalarım ve kitabım, oğlum Ada
Kocabaş ile birlikte büyüdü ve sonunda bitmeyen mesailerimi beklemekten vazgeçti ve proje çalışmalarına katıldı. Ufuk ve Ada’ya sınırsız sevgimle teşekkür ederim.

Engin tarih ve arkeoloji bilgileri ve zengin kütüphaneleriyle meslek hayatımda her zaman tecrübelerinden yaralandığım; yıllarca onlarla birlikte katıldığım, Karadeniz ve Göller Bölgesi arasında mekik dokuyan araştırmalarında, zaman ve yer kavramlarının iç içe geçtiği ve özveri ile yoğrulduğu çalışma disiplinini bana aktaran; tarihin kokusunun ve tadının olduğunu ve arkeoloji tutkusunu kazanırken aynı zamanda, güven ve sevgilerini her zaman hissettiğim sevgili babam Prof. Dr. Mehmet Özsait’e ve canım annem Arkeolog Nesrin Özsait’e minnet dolu sevgimi sunarım. Aslında bu kitap onların eseri, teşekkürlerimle armağan ediyorum.

Doç. Dr. H. Işıl Özsait-Kocabaş – Ocak 2022, Emirgan

-Sunuş x

-Dr. Oğuz Aydemir xi

-Prof. Dr. Mahmut Ak

-Rahmi Asal xv

-Prof. Dr. Ufuk Kocabaş xix

Önsöz – Doç. Dr. Işıl Özsait-Kocabaş xxii

1 Theodosius Limanı’nda Küçük Bir Ticaret Teknesi 1

2 Kazı, Belgeleme ve Konservasyon 11

2.1 Keşif ve Buluntular 14

2.2 Kazı Alanındaki Çalışmalar 15

-İn situ belgeleme 18

-Gövde elemanlarının yerinden kaldırılması 30

2.3 Kazı Sonrası Çalışmalar 39

-Laboratuvarda belgeleme 41

-Kataloglama 42

-Analizler 46

-Konservasyon 46

-Restitüsyon ve rekonstrüksiyon 55

3 Gövde Kalıntıları 75

3.1 Omurga ve Bodoslamalar 77

-Bağlanma özellikleri 79

-Alet izleri 89

-Ustanın işaretleri 82

3.2 Kaplama Tahtaları 83

-Bağlanma özellikleri 87

-Alet izleri 89

-Ustanın işaretleri 89

-Diğer izler 91

-Detaylı tanımlar 91

3.3 Çapa Tahtaları, Küpeşte ve Kemereler 106

-Birinci ve ikinci sancak çapa tahtası 106

-Üçüncü sancak çapa tahtası ve küpeşte 107

-Kemereler 111

3.4 Eğri Sistemi 112

-Bağlanma özellikleri 118

-Alet izleri 119

-Ustanın işaretleri 120

-Detaylı tanımlar 120

3.5 Yelken Yatağı 157

-Bağlanma özellikleri 158

-Alet izleri 161

-Ustanın işaretleri 161

3.6 İç Kaplama Tahtaları ve İç Kuşaklar 161

-Bağlanma özellikleri 165

-Alet izleri 165

-Detaylı tanımlar 165

-İç kuşaklar 181

3.7 Yeri Belli Olmayan Elemanlar 182

4 Gövde Analizi 185

4.1 İnşa Teknolojisi 187

-YK12 teknesinin gövdesinde kullanılan ağaçlar ve işlenme özellikleri 187

-Alet izleri ve ahşapların şekillendirilmesi 194

-Bağlantı elemanları 203

-Su geçirmezlik 217

-Ustanın işaretleri 220

-Ustanın hataları ve çözümleri 222

-Ustanın inşa prensipleri 225

-Onarımlar 227

4.2 Tasarım ve Konstrüksiyon 231

-Gövde dayanımı 232

-Eğri paterni 238

-Tasarım 239

-Konstrüksiyon detayları ve çözümlemeler 242

-Karma inşa: iki sistemin entegrasyonu 246

4.3 İnşa Sırası 248

-Omurga ve karina kaplamaları 251

-Eğri sistemi 255

-Çapa tahtaları, borda kaplamaları ve kanallı bölme konstrüksiyonu 264

-Destekler, kıskaçlar, kontrol eğrileri 266

-Yelken yatağı, iç kaplamalar ve iç kuşaklar 269

5 Karşılaştırmalı değerlendirmeler 275

5.1 Yenikapı Ticaret Gemileri ve YK12 277

5.2 YK12 Teknesinin Akdeniz Gemi İnşa Geleneğindeki Yeri 291

6 Yenikapı 12 Teknesi 305

-Terimler 316

-Kaynaklar 322

-Görsel Kaynaklar 335

-Kısaltmalar 336

-Dizin 338