SUNUŞ

Boğaziçi, Haliç, Marmara, Karadeniz… Denizlerle ve su yollarıyla bu kadar iç içe olan ve dört milyona yaklaşan karayolu araç sayısıyla trafiği artık durma noktasına gelmiş dünyanın sayılı güzel şehirlerinden olan İstanbulumuz. Hep merak etmişimdir, bu şehirde yollarda olan yirmi milyona yakın insan neden ulaşımda Boğaziçi’ni, Haliç’i, Marmara ve Karadeniz’i kullanmaktan bu kadar yoksundur ve bu mahrumiyette şehri yönetenlerin mi yoksa şehirde yaşayanların mı payı daha fazladır. İşte “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze İstanbul’da Kent İçi Deniz Ulaşımı” yalnız bu sorunun cevabını değil, Antik Çağ’dan günümüze deniz ulaşım araçlarını, karşılığında kullanılan terimleri, Cumhuriyet öncesinde ve Cumhuriyet
döneminde İstanbul’daki tüm deniz ulaşımını anlatan çok önemli bir çalışma. Reşit Saffet Atabinen ve arkadaşları tarafından 6 Kasım 1923’te kurulan ve tam 98 yıldır ülkemizin tanıtımı, tarih, kültür ve sanat değerleri üzerine çalışmalar ve yayınlar yapan Türkiye Turing ve Otomobil Kurumuna çok yakışan bir eser. Bu önemli çalışmayı titizlikle hazırlayarak bilim, eğitim ve kültür dünyamıza kazandıran Sayın Prof. Dr. Reşat Baykal hocamızı kutluyorum.

TTOK’nun kıdemli üyelerinden olan Sayın Prof. Dr. Reşat Baykal’a yıllarca çalışarak tamamladığı eserini Turing’in yayınlamasını hiçbir telif ve menfaat gözetmeden kabul ettikleri için kurum adına teşekkürlerimi sunuyorum.

Dr. Bülent KATKAK

Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yönetim Kurulu Başkanı

-Sunuş XI

-Önsöz XV

BÖLÜM 1 – DENİZ ULAŞIM ARAÇLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ 1

-Antik Çağın İlkel Deniz Araçları 3

-Sallar 3

-İlkel Kayıklar 5

-İlk Yelkenli Tekneler 7

-Ahşap Teknelerin Kullanımı ve İsimlendirilmesi 8

-Osmanlı Deniz Ulaşım Araçlarının Gelişim Evreleri 10

-Gemilerde Kullanılan Mekanik Sevk Sistemleri 10

-Yandan ve Kıçtan Çarklı Sevk Sistemi 11

-Pervaneli Sevk Sistemi 12

-Değişik Ölçütlere Göre Gemilerin Sınıflandırılması 13

-Yüksek Süratli Tekneler 19

-Hava Yastıklı Tekneler (Air Cushing Vehicles – ACV) 20

-Hava Yastıklı Katamaran Tekneler (Surface Effect-Ships-SES) 20

BÖLÜM 2 – OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDAN GÜNÜMÜZE GEMİ VE DENİZ ARAÇLARI KARŞILIĞI KULLANILAN TERİMLER 23

-Arapça, Farsça ve Türk Lehçelerinde Deniz Araçları 25

-Tarihsel Gelişim Sürecinde Deniz Araçları 25

-Osmanlı’dan Günümüze Deniz Ulaşım Araçları 26

-Sal 26

-Kelek 26

-Şahtur 30

-Belem 31

-Kuffa 32

-Keşti 32

-Sandal 32

-Kayık 33

-Yat 34

-Mavna 34

-Deniz Araçlarına Verilen Genel İsimler 37

-Tekne 38

-Yelkenli Tekne 38

-Sefine 39

-Vapur 39

-Gemi 39

-Buharlı Gemi 40

-Yandan Çarklı Gemi 40

-Tahtelbahir 41

-Türbinli ve Motorlu Gemiler 41

BÖLÜM 3 – KÜREKLİ TEKNELER DÖNEMİ 43

-Kayıklar ve Çeşitleri 45

-Giriş 45

-İstanbul’da Kara Ulaşımı 45

-İstanbul’da Kürekli Teknelerle Deniz Ulaşımı 46

-Değişik Amaçlar için Kullanılan Kayıklar ve Sandallar 47

-Yararlanılan Kaynaklar 71

BÖLÜM 4 – YELKENLİ TEKNELER 73

-Kürekten Yelkene Geçiş 75

-Yelkenli Tekneler 76

-Osmanlı İmparatorluğu Sularında Kullanılan Yelkenli Teknelerin Kökeni 78

-Osmanlı Donanmasında Kalyonların Kullanımı 79

-Deniz Ticaretinde Kalyonlar 79

-Yararlanılan Kaynaklar 81

BÖLÜM 5 – BUHARLI GEMİLER DÖNEMİ 83

-Osmanlı İmparatorluğu’nda Buharlı Vapurlar Dönemi 85

-Çeşme Deniz Savaşı ve Mühendishane-i Bahri-i Hümayun’un Kuruluşu 85

-Osmanlı İmparatorluğu’nun Buharlı Gemiler Politikası 86

-Tersane-i Amire’de 1837-1845 Yıllarında Yapılan Yandan Çarklı Vapurlar 90

-Osmanlı Döneminde Gemi İnşaatı ve Deniz Teknolojisine Yabancı Uzmanların Katkısı 91

-Fransız Uzmanlar 92

-İsveçli Uzmanlar 93

-İngiliz Uzmanlar 93

-Diğer Yabancı Uzmanlar 94

-Osmanlı Uyruklu Uzmanlar 94

-Amerikalı Uzmanlar 95

-Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde Gemilere İsim Verilmesi 97

-Osmanlı İmparatorluğu’nda Deniz Posta Taşımacılığı 98

-Yararlanılan Kaynaklar 99

BÖLÜM 6 – ŞİRKET-İ HAYRİYE 101

-Boğaziçi 103

-Şirket-i Hayriye’nin Kuruluşu ve İlk Vapurları 104

-Vükela Vapurları 116

-Şirket-i Hayriye’nin Farklı Yönetim Dönemleri 117

-Şirket-i Hayriye Yönetiminde Tüccar İşletmeciler veya Mültezimler Dönemi 117

-Ali Hilmi Efendi ve Reşit Efendi Dönemi 118

-Hüseyin Haki Efendi Dönemi 118

-Araba Vapurlarının İlk Örneği Suhulet ve Sahilbent’in Öyküsü 120

-Şirket-i Hayriye’ye Verilen İmtiyazlar 124

-Hafız Vehbi Efendi Dönemi 128

-Ali Bey Dönemi 129

-Savaş Sırasında Şirket-i Hayriye ve Son Dönem Yöneticileri 130

-Necmettin Molla (Kocataş) Dönemi 131

-Yusuf Mardin’in Kocataş Yalısı Anıları 132

-Vaktinde İskelelere Varamayan Vapurların Öyküsü 134

-Şirket-i Hayriye Vapurları 135

-Şirket-i Hayriye Vapurlarının Arapça ve Farsça İsimleri 139

-Eş Vapurlar 143

-Şirket-i Hayriye Atölyesi ve Hasköy Tersanesi 147

-Yararlanılan Kaynaklar 151

BÖLÜM 7 – HALİÇ’TE DENİZ ULAŞIMI 153

-Haliç’te Yerleşim ve Ulaşım 155

-Haliç’te Kayıklarla Ulaşım 163

-Haliç’te Buharlı Gemilerle Deniz Taşımacılığı 167

-Mahmut Celaleddin Paşa’nın Vapur İşletmeciliği 168

-İşletmenin Panayotaki Korci’ye Kiralanması 169

-İmtiyazın Cemile Sultan’a Geçişi ve Panayotaki Korci ile Yaşanan Sorunlar 170

-İşletmenin Bahriye Nezaretine Verilmesi 171

-II. Meşrutiyet Dönemi 173

-Haliç Vapurları Şirketi’nin Kuruluşu (Société Des Bateaux De La Corne D’or) 173

-Haliç’in Temizlenmesi 179

-Cumhuriyet Döneminde Haliç Şirketi 181

-Yararlanılan Kaynaklar 182

BÖLÜM 8 – CUMHURİYET ÖNCESİ VE CUMHURİYET DÖNEMİNDE İSTANBUL’DAKİ KENT İÇİ DENİZ ULAŞIM İŞLETMELERİ 183

-İstanbul’da Kent İçi Deniz Ulaşımı 185

-Osmanlı Döneminde Denizcilik ve Düzenli Deniz Taşımacılığı 188

-Cumhuriyetin İlk Yıllarında Ülkenin Durumu ve Uygulanan Politikalar 195

-Cumhuriyet Döneminde Türkiye’nin Genel Ulaştırma Politikaları 196

-Ulaştırma Ana Planı 197

-Bahriye Vekaleti, Denizcilik Müsteşarlığı, Ulaştırma ve Denizcilikle ilgili Bakanlıkların Kuruluşu 197

-Cumhuriyet Döneminde İstanbul Kent İçi Deniz Ulaşımı Konusundaki Çalışmalar 198

-Kentsel Ulaştırma 198

-Mevcut İstatistiklerin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi 200

-Kent İçi Deniz Ulaşımı Yapan Kuruluşlar ve Belediyenin Yetkileri 201

-İstanbul Şehir Hatları Turizm Sanayi ve Ticaret A.Ş. 204

-Şehir Hatları İşletmesi’nin Kuruluş Tarihini 1851 Yılı Olarak Başlatmanın Yanlışlığı 205

-İDO – İstanbul Deniz Otobüsleri Sanayi ve Ticaret A.Ş. 207

-İDO’nun Özelleştirilmesi 207

-İstanbul’da Kent İçi Deniz Ulaşımı Yapan Diğer Kuruluşlar 208

-Turyol 209

-Dentur Avrasya Grup 211

-Mavi Marmara 212

-Prenstur 213

-S.S. Seyrüsefa 213

-Boğaziçi Yoltur 215

-Mavi Haliç 215

-Beyden Deniz Taşımacılığı 216

-Altınboynuz 217

-Embaktur 217

-Hasköy Balat Hattı Deniz Dolmuş Motorları 218

-Kanlıca Motor 218

-İstanbul’da Yolcu Taşıyan Deniz Dolmuş Nakil Vasıtaları Esnaf Odası 218

-Prens Adaları 219

-Adalar’ın Ulaşımı 220

1-Adalar’da Ulaşım 221

-Eşeklerle Ulaşım 221

-Faytonlar 221

-Bisiklet 222

-Elektrikli Araçlarla Adalar’da Ulaşım 222

-Elektrikli Araçlarla Ulaşımı Olmayan Adalar 226

-Sedef Adası (Antirovithos) 226

-Yassıada – (Demokrasi ve Özgürlükler Adası) 226

-İncir Adası veya Koç Adası 226

2- Adalar’a Ulaşım 227

-Denizcilik Şirketlerinin Adalar Vapur Seferleri 228

-Adalar’a Sefer Yapan Özel Şirketler 229

-Deniz Taksi 229

-Yararlanılan Kaynaklar 229

-Dizin 231

-Yazarın Diğer Kitaplarından Örnekler 235