Günümüzde, teknolojideki değişim ve gelişmeler sayesinde, otonom gemilerin (Otonom Deniz Yüzey Gemileri, Maritime Autonomous Surface  Ship, MASS) deniz taşımacılığında kullanılabileceği önermesi, denizcilik sektöründe tartışmaların odak noktası hâline gelmiştir. Geliştirilen yapay zekâ destekli dümen sistemleri ve kameralar, otomatik tanımlama ve dinamik konumlandırma sistemleri, sensörler ve bir dizi proje kapsamında inşa edilen prototip otonom gemiler göstermektedir ki, bu yeni nesil gemilerin deniz taşımacılığında kullanılabileceği ideali yakın gelecekte gerçeğe dönüştürülecektir.

Gemide, geminin sevk ve idaresinden sorumlu gemi adamının bulunmadığı uzaktan kumandalı (MASS-3) ve tamamen otonom gemiler (MASS-4) gemilerde otomasyona geçiş zincirinin son halkaları olmakla birlikte, deniz taşımacılığında bir dönüm noktası niteliği taşımaktadır. Otonom gemilerin kullanımının ise muhafazakâr yapısı ile bilinen deniz ticareti hukukunda önemli etkileri bulunmaktadır. Otonom gemilerin hukuki  boyutu söz konusu olduğunda; otonom gemi teknolojisinin unsurlarının hukuki niteliği incelenmeli, gemide insan unsuru dikkate alınarak hazırlanmış olan ulusal ve uluslararası hukuk düzenlemeleri gözden geçirilmeli ve bilhassa sorumluluk konuları yeniden ele alınmalıdır. Başta otonom gemiler olmak üzere, teknolojideki değişim ve gelişmelerin hukuk alanına yansımalarını gereği gibi inceleyebilmek için ise konunun teknik boyutunun iyi anlaşılması önemli ve gereklidir. Otonom gemi ve kontrol merkezine ilişkin projelerin düzenli olarak takip edilmesi ve literatür taraması da son derece önemlidir. Öyle ki, bu çalışmanın gerçekleştirildiği yaklaşık iki yılı bulan süre zarfında dahi, otonom gemi teknolojisinde birçok kayda değer gelişme meydana gelmiştir. Otonom gemilerin çalışma konusu olarak belirlenmesinin sebeplerinden biri bu konuda Türk hukuk literatüründe yeterince çalışma bulunmamasıdır.

Yabancı literatürde bu konuda yapılmış çalışmalara bakıldığında ise uluslararası sözleşmelerde bu yeni nesil gemilere aykırılık teşkil edebilecek hükümlerin tespiti üzerinde durulurken, otonom gemi, kontrol merkezi ve burada hizmet gören personel gibi bu teknolojinin odak noktalarının hukuki niteliği ile sorumluluk meselelerinin ikinci plana atıldığı görülmektedir. Esasen, MASS-3 ve MASS-4 otonom gemi türlerinin ulusal düzenlemelere ve uluslararası sözleşmelere uygunluğunun araştırılması önem arz etmektedir. Ne var ki, otonom gemi, kontrol merkezi ve burada çalışan personelin hukuki niteliğinin araştırılması ve özellikle sorumluluk sistemi bakımından ne ölçüde ve hangi noktalarda yeni hukuk normlarının ihdas edilmesi gerektiğinin ortaya konulması bir o kadar önemlidir. İşte bu çalışmada, otonom gemilerin farklı türleri dikkate alınarak; otonom gemi teknolojisinin odak noktalarının hukuki niteliği, sorumluluk konuları ve yürürlükteki ulusal ve uluslararası düzenlemelerin bu tür gemilere uygulanabilirliği incelenmiş, otonom gemiciliğe bağlı hukuki sorunlar tespit edilerek bunların çözümüne ilişkin  önerilerde bulunulmuştur.

“Otonom Gemilerin Hukuki Boyutu” başlıklı bu kitap; Ankara Sosyal  Bilimler Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Tezli Yüksek  Lisans Programında hazırlamış olduğum, 15 Haziran 2021 tarihinde Prof. Dr. Mehmet Emin BİLGE, Prof. Dr. İsmail DEMİR ve Prof. Dr. Mahmut YAVAŞİ’den oluşan jüri huzurunda savunulan ve oy birliği ile başarılı bulunan “Deniz Ticareti Hukukunda Otonom Gemiler” başlıklı tezimin; jüri üyelerinin değerli görüş ve önerileri çerçevesinde düzenlenmiş, yeni kaynaklar ile güncellenmiş ve geliştirilmiş hâlidir. Yüksek lisans tezimin oluşumunda ufuk açıcı tavsiyeleriyle ilgi ve desteğini esirgemeyen değerli danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Emin  BİLGE’ye teşekkürü borç bilirim. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Deniz Hukuku Programında yüksek lisans yaptığım dönemde, “Legal Assessment of Seaworthiness in Autonomous Marine Vehicles” başlıklı dönem projemin danışmanlığını üstlenen, her daim bilgi ve tecrübesinden yararlandığım değerli hocam Prof. Dr. İsmail DEMİR’e teşekkür ederim. Bu çalışmanın gerçekleştirilmesi sürecinde ilgi ve desteklerini esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Hakan KARAN’a, Prof. Dr. Mahmut YAVAŞİ’ye ve Dr. Öğr. Üyesi Ceren CERİT DİNDAR’a teşekkür ederim. Bu çalışmayı BİDEB 2210-A burs programı ile destekleyen TÜBİTAK’a teşekkürlerimi sunarım. Kitabın yayına hazırlanması ve basılmasında emeği geçen Yetkin Yayınevi’nin değerli çalışanlarına teşekkür ederim. Desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen kıymetli aileme de sonsuz teşekkür ederim.

Çalışmalarda hata ve eksiklik her zaman bulunabilir <errare humanum est – nemo sine vitio est>. Bu çalışmadaki tüm hata ve eksiklikler ise tabiatıyla bana aittir. Bununla birlikte, eser hakkındaki görüş, eleştiri ve önerilerinizi ‘mustafayllmazz@hotmail.com’ adresine göndermenizden memnuniyet duyacağımı belirtmek isterim.

Son olarak, yakın gelecekte ulusal ve uluslararası düzenlemeler ile yasal zemininin oluşturulacağını düşündüğüm otonom gemilerin Türk denizcilik camiasında daha fazla yer edinmesini temenni eder, bu kitabın tüm okuyuculara faydalı olmasını dilerim.

İçindekiler: 

-ÖNSÖZ  7

-İÇİNDEKİLER  11

-KISALTMALAR21

-TABLO LİSTESİ  27

-GİRİŞ  29

BİRİNCİ BÖLÜM – TERMİNOLOJİ VE HUKUKİ NİTELİK 35

1. OTONOM GEMİLER (MASS)  37

1.1. Genel Olarak 37

1.2. Tanımı ve Türleri 40

1.2.1. Genel Olarak 40

1.2.2. Otonom ve İnsansız Kavramları 43

1.2.3. Deniz Yolu Bazlı Teknoloji Platformu (Waterborne TP) 45

1.2.4. Ağ Zekâsı ile İnsansız Seyrüsefer (MUNIN) 47

1.2.5. Norveç Otonom Gemiler Forumu (NFAS)  49

1.2.6. Lloyd’s Register Otonomluk Seviyeleri  49

1.2.7. Uluslararası Denizcilik Örgütü (IMO) 51

1.2.7.1. IMO’nun MASS ile İlgili Çalışmaları  51

1.2.7.2. MASS ve Otonomluk Seviyeleri  53

1.2.7.2.1. MASS-1: Otomatikleştirilmiş Süreç ve Karar Destek Sistemleri Olan Gemi 53

1.2.7.2.2. MASS-2: Gemi Adamının Bulunduğu Uzaktan Kumandalı Gemi  53

1.2.7.2.3. MASS-3: (Geminin Sevk ve İdaresinden Sorumlu) Gemi Adamının Bulunmadığı Uzaktan Kumandalı Gemi  54

12 İçindekiler

1.2.7.2.4. MASS-4: Tamamen Otonom Gemi 54

1.3. Otonom Gemicilik ve Yapay Zekâ 55

1.3.1. Yapay Zekânın Tanımı ve Türleri 56

1.3.2. Yapay Zekâ Teknolojisi ve Tamamen Otonom Gemilerde (MASS-4) Gemi Kontrol Sistemi 57

2. KONTROL MERKEZİ (CONTROL CENTRE) 58

2.1. Terminoloji 58

2.1.1. Genel Olarak 58

2.1.2. Uzaktan Kontrol / MASS-3 Kontrol Merkezi 59

2.1.3. Denetleyici Kontrol / MASS-4 Kontrol Merkezi 60

2.2. Hukuki Nitelik 60

3. OTONOM GEMİLER İLE İLGİLİ BELLİ BAŞLI PROJELER VE ÇALIŞMALAR 62

3.1. Genel Olarak 62

3.2. Otonom Gemiciliği Teknik, Ekonomik ve/veya Hukuki Açılardan Ele Alan Projeler/Çalışmalar 63

3.2.1. MUNIN 63

3.2.2. AAWA 67

3.2.3. Uluslararası Denizcilik Komitesi (CMI) MASS Çalışma Grubu 68

3.3. Otonom Gemi Projeleri 69

3.3.1. Svitzer Hermod 69

3.3.2. YARA Birkeland 70

3.3.3. ReVolt 72

3.3.4. Nippon Foundation 73

3.3.5. Shone 74

3.3.6. Falco 74

3.3.7. Jin Dou Yun 0 Hao 75

3.3.8. Zhi Fei 76

3.3.9. ASKO 76

3.3.10. Mayflower Autonomous Ship (MAS400) 77

İçindekiler 13

4. OTONOM GEMİLERİN ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER KAPSAMINDA ‘GEMİ’ NİTELİĞİ  78

4.1. Genel Olarak  78

4.2. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS)  80

4.3. Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslararası Sözleşme (MARPOL 73/78) 83

4.4. 1974 Denizde Can Emniyeti Uluslararası Sözleşmesi (SOLAS 74)  85

4.4.1. Genel Olarak 85

4.4.2. Uluslararası Emniyet Yönetimi Kodu (ISM Kodu) 87

4.5. 1972 Denizde Çatışmanın Önlenmesine İlişkin Uluslararası Kurallar Hakkında Sözleşme (COLREG 72) 87

4.6. 1978 Gemi Adamlarının Eğitim, Belgelendirme ve Vardiya Tutma Standartları Hakkında Uluslararası Sözleşme (STCW 78) 90

4.7. Lahey/Lahey-Visby Kuralları 92

4.8. Hamburg Kuralları 94

4.9. Rotterdam Kuralları  95

İKİNCİ BÖLÜM – TÜRK TİCARET KANUNU’NUN GEMİ VE İLGİLİ KONULAR İLE DONATANIN SORUMLULUĞUNA İLİŞKİN BAZI HÜKÜMLERİNİN OTONOM GEMİLER BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 99

1. GENEL OLARAK 101

2. GEMİNİN TANIMI 101

2.1. Bir Aracın ‘Gemi’ Sayılabilmesi İçin Aranan Şartlar 102

2.1.1. Araç (Kendiliğinden Hareket Etmese Bile)  102

2.1.2. Pek Küçük Olmama 103

2.1.3. Suda Hareket 104

2.1.4. Suda Hareket Etmeyi Gerektiren Tahsis Amacı  104

2.1.5. Yüzme Özelliği 105

2.2. Ticaret Gemileri 106

2.3. Otonom Gemilerin Türk Ticaret Kanunu Kapsamında ‘Gemi’ Niteliği 108

14 İçindekiler

3. BAĞLAMA LİMANI 109

3.1. Genel Olarak 109

3.2. Otonom Gemiler 110

3.2.1. Bağlama Limanının Bulunduğu Yer 110

3.2.2. Gemi Bağlama Limanında Bulunduğu Sırada Kontrol Merkezindeki Operatörün Donatanı Temsil Yetkisi (TTK m. 1103) 111

3.2.3. Gemi Bağlama Limanı Dışında Bulunduğu Sırada Kontrol Merkezindeki Operatörün Donatanı Temsil Yetkisi (TTK m. 1104) 112

4. GEMİ SİCİLLERİ 115

4.1. Genel Olarak 115

4.2. Milli Gemi Sicili (MGS) 117

4.2.1. Milli Gemi Siciline Tescil İçin Aranan Şartlar 118

4.2.2. Otonom Gemilerin Milli Gemi Siciline Tescili 120

4.3. Yapı Hâlindeki Gemilere Özgü Sicil (YPS) 120

4.3.1. Genel Olarak 120

4.3.2. Yapı Hâlindeki Otonom Gemilerin Tescili 121

4.4. Türk Uluslararası Gemi Sicili (TUGS) 121

4.4.1. Genel Olarak 121

4.4.2. Otonom Gemilerin Türk Uluslararası Gemi Siciline Tescili 123

5. KILAVUZLUK 125

5.1. Genel Olarak 125

5.2. Donatanın Kılavuzun Kusurlu Fiillerinden Sorumluluğu 127

5.3. Otonom Gemilerde Kılavuzluk 129

5.3.1. Otonom Gemi Tasarımı ve Kılavuzun Alınması 129

5.3.2. Otonom Gemilerde ‘Danışman Kılavuz – Sevk Kılavuz’ Ayrımı 129

5.3.3. Otonom Gemilerde Kılavuz Muafiyeti 131

5.3.4. Uzaktan Kılavuzluk (Remote Pilotage) 132

5.3.4.1. Genel Olarak 132

İçindekiler 15

5.3.4.2. Donatanın Kıyı Bazlı Kılavuzun (Shore-Based Pilot) Kusurundan Sorumluluğu 133

6. DONATANIN GEMİ ADAMLARININ KUSURLU FİİLLERİNDEN SORUMLULUĞU 136

6.1. Sorumluluk Şartları 137

6.2. Sorumluluğun Niteliği  138

6.3. Otonom Gemiler 141

6.3.1. Kontrol Merkezi Personelinin Türk Ticaret Kanunu Kapsamında Gemi Adamı Niteliği 141

6.3.2. Donatanın Kontrol Merkezindeki Personelin Kusurlu Fiillerinden Sorumluluğu 144

6.3.3. Donatanın Tamamen Otonom Gemilerde (MASS-4) Gemi Kontrol Sisteminin Sebep Olduğu Zarardan Sorumluluğu 147

7. OTONOM GEMİLERİN İŞLETİLMESİNDEN KAYNAKLI ÜÇÜNCÜ KİŞİLERİN UĞRADIĞI ZARARDAN SORUMLULUK 149

7.1. Genel Olarak  149

7.2. Otonom Gemilerin İşletilmesinden Doğan Zararın Hukuki Sorumluluğu ile İlgili Uluslararası Sözleşme (MASS Sorumluluk Sözleşmesi) 150

7.2.1. Genel Olarak 150

7.2.2. Sorumluluğun Esası: Kusur Sorumluluğu mu yoksa Kusursuz Sorumluluk mu? 151

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM – OTONOM GEMİLERDE TAŞIYANIN SORUMLULUĞU 157

1. GENEL OLARAK 159

2. TAŞIYANIN GEMİYİ SEFERE ELVERİŞLİ HÂLDE BULUNDURMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ 161

2.1. Sefere Elverişlilik Kavramı 161

2.1.1. Tanımı 162

2.1.2. Kapsamı 168

2.1.2.1. Denize Elverişlilik 168

16 İçindekiler

2.1.2.2. Yola Elverişlilik 172

2.1.2.2.1. Gemi Adamları Bakımından Yola Elverişlilik (Human Seaworthiness) 177

2.1.2.2.2. Gemide Bulundurulması Gereken Belgeler Bakımından Yola Elverişlilik (Documentary Seaworthiness) 182

2.1.2.3. Yüke Elverişlilik 184

2.1.3. Sefere Elverişlilik Kavramının İzafiliği ve Denizcilik Sektöründeki Teknolojik Gelişmeler 186

2.2. Lahey/Lahey-Visby Kuralları’nda Sefere Elverişli Gemi Bulundurma Yükümlülüğü 188

2.2.1. Genel Olarak 188

2.2.2. Uzaktan Kumandalı Gemiler (MASS-3) 190

2.2.2.1. Gemiyi Gereği Gibi Gemi Adamı ile Donatma (Properly Manning) 190

2.2.2.2. Sefere Elverişliliğin Mevcut Olacağı Zaman Dilimi 193

2.2.2.3. Başlangıçtaki Sefere Elverişsizlikten Taşıyanın Sorumluluğu ile İspat Yükü ve Sırası 194

2.2.3. Tamamen Otonom Gemiler (MASS-4) 198

2.3. Hamburg Kuralları’nda Sefere Elverişli Gemi Bulundurma Yükümlülüğü 201

2.3.1. Genel Olarak 201

2.3.2. Otonom Gemiler 202

2.4. Rotterdam Kuralları’nda Sefere Elverişli Gemi Bulundurma Yükümlülüğü 203

2.4.1. Genel Olarak 203

2.4.2. Uzaktan Kumandalı Gemiler (MASS-3) 206

2.4.3. Tamamen Otonom Gemiler (MASS-4) 207

2.5. Uluslararası Emniyet Yönetimi Kodu (ISM Kodu) 207

2.5.1. Genel Olarak 207

2.5.2. Emniyet Yönetim Sistemi (EYS) 210

2.5.3. Sefere Elverişlilik ve Otonom Gemiler 210

İçindekiler 17

2.6. Türk Ticaret Kanunu’nda Sefere Elverişli Gemi Bulundurma Yükümlülüğü 213

2.6.1. Genel Olarak 213

2.6.2. Başlangıçtaki ve Sonraki Elverişsizlik 215

2.6.3. Sorumluluğun Niteliği  217

2.6.4. Uzaktan Kumandalı Gemiler (MASS-3) 220

2.6.5. Tamamen Otonom Gemiler (MASS-4) 221

2.6.6. Gemi Adamlarının Sayısal Yeterliliğine İlişkin Yönetmelik ve Yönergeler 222

2.7. Genel Değerlendirme: Sefere Elverişliliğin Dördüncü Unsuru Olarak ‘Kontrol Merkezinin Elverişliliği 225

3. TAŞIYANIN YÜKE ÖZEN GÖSTERME YÜKÜMLÜLÜĞÜ 227

3.1. Genel Olarak 227

3.2. Sorumluluğun Niteliği, Şartları ve Süresi 228

3.3. Otonom Gemiler  229

3.3.1. MASS-3 ve MASS-4’te Yükün Yönetimi 229

3.3.2. MASS-3 ve MASS-4’te Taşıyanın Yüke Özen Borcuna Aykırılık Sebebiyle Meydana Gelen Zarardan Sorumluluğu 231

3.3.2.1. Taşıyandan Beklenen Dikkat ve Özenin Derecesi ve Kapsamı 231

3.3.2.2. Taşıyanın Kontrol Merkezi Personelinin Kusurundan Sorumluluğu  232

3.3.2.3. Taşıyanın Sonraki Elverişsizlikten Kaynaklı Zarardan Sorumluluğu 233

3.4. Otonom Konteyner Gemileri ve Akıllı Konteynerler 234

3.4.1. Otonom Konteyner Gemilerde Akıllı Konteynerlerin Önemi 234

3.4.2. Akıllı Konteynerler 235

3.4.3. Taşıyanın Sorumluluğu 236

3.4.3.1. Taşıyanın Tedarik Ettiği Akıllı Konteynerin Elverişsizliğinden Kaynaklanan Zararlardan Sorumluluğu 237

3.4.3.2. Diğer Sorunlar 241

18 İçindekiler

4. TAŞIYANIN GEMİNİN SEVKİ VE BAŞKACA TEKNİK YÖNETİMİNDEKİ KUSURDAN SORUMSUZLUK HÂLİ 243

4.1. Genel Olarak 243

4.2. Otonom Gemiler 246

4.2.1. Uzaktan Kumandalı Gemiler (MASS-3) 246

4.2.2. Tamamen Otonom Gemiler (MASS-4) 247

4.2.2.1. Klasik Öğrenme Algoritmalarının Kullanıldığı Gemi Kontrol Sistemi 247

4.2.2.2. Makine Öğrenmesi Algoritmalarının Kullanıldığı Gemi Kontrol Sistemi 248

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM – ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER BAĞLAMINDA OTONOM GEMİLER 251

1. GENEL OLARAK 253

2. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER DENİZ HUKUKU SÖZLEŞMESİ (BMDHS) 253

2.1. Otonom Gemi ile Bayrak Devleti Arasındaki ‘Gerçek Bağ’ 253

2.2. Bayrak Devletinin Yükümlülükleri 257

2.2.1. Otonom Gemilerde Gemi Adamı 259

2.2.1.1. Kontrol Merkezindeki Operatör ile Kaptanın Karşılaştırmalı Değerlendirilmesi 259

2.2.1.2. Kontrol Merkezinde Hizmet Gören Personel ile Gemi Mürettebatının Karşılaştırmalı Değerlendirilmesi 263

2.2.2. Otonom Gemilerin Kendi Hukuki Kişiliği ve Yapay Zekâ 266

2.3. Otonom Gemilerde Kaptanın Yardım Etme Yükümlülüğü ve Cankurtaran Ekipmanı 270

2.3.1. Uzaktan Kumandalı Gemiler (MASS-3) 275

2.3.2. Tamamen Otonom Gemiler (MASS-4) 277

2.4. Liman Devleti Yargı Yetkisi 280

İçindekiler 19

3. DENİZLERİN GEMİLER TARAFINDAN KİRLETİLMESİNİN ÖNLENMESİNE AİT ULUSLARARASI SÖZLEŞME

(MARPOL 73/78) 282

3.1. Genel Olarak 282

3.2. Otonom Gemiler 282

4. 1974 DENİZDE CAN EMNİYETİ ULUSLARARASI SÖZLEŞMESİ (SOLAS 74)  284

4.1. Gemi Adamları ile Donatma (Bölüm V-Kural 14) 286

4.2. Otonom Gemilerde ‘Sanal Köprü’ ile Köprü Üstü Timi ve Kılavuz 289

4.3. Otonom Gemilerde Serdümen ile Pruva ve/veya Rota Kontrol Sistemleri 295

5. 1972 DENİZDE ÇATIŞMANIN ÖNLENMESİNE İLİŞKİN ULUSLARARASI KURALLAR HAKKINDA SÖZLEŞME (COLREG 72) 298

5.1. Otonom Gemilerde Özen Yükümlülüğü ve İyi Gemicilik (Good Seamanship) Prensibi  298

5.1.1. Uzaktan Kumandalı Gemiler (MASS-3) 299

5.1.2. Tamamen Otonom Gemiler (MASS-4) 302

5.2. Gözcülük (Kural 5) 307

5.2.1. Uzaktan Kumandalı Gemiler (MASS-3) 308

5.2.2. Tamamen Otonom Gemiler (MASS-4)  311

5.3. Gemiler Arasındaki Sorumluluklar (Kural 18) 312

6. 1978 GEMİ ADAMLARININ EĞİTİM, BELGELENDİRME VE VARDİYA TUTMA STANDARTLARI HAKKINDA ULUSLARARASI SÖZLEŞME (STCW 78) 317

6.1. Açık Deniz Gemisi ve Gemi Adamı 317

6.2. Vardiya Tutma 320

7. OTONOM GEMİ KODU (MASS CODE) 323

SONUÇ 325

KAYNAKÇA 331