Sayın Ali Kurumahmut tarafından yazılan ve 2006 yılında vakfımız tarafından basılan “Montrö Sözleşmesi Türk Boğazları ve Karadeniz” isimli kitap kısa sürede bitti. Ancak kitabın yol göstericiliği ve önemi devam ediyor. Çünkü son dönemde Karadeniz’de ve Akdeniz’de yeni gelişmeler oldu, savaşlar başladı ve hala devam ediyor. Bu savaşların sadece kara değil deniz boyutları da var.

Karadeniz’de devam eden savaştan sonra yeni jeopolitik gelişmelerin ve dengelerin oluşması kaçınılmazdır. Savaş sırasında Montrö Sözleşmesi nedeniyle Karadeniz’e sınırlı olarak girebilen yabancı donanmalar, girdiklerinde sınırlı sürede kalabilmeleri ve belli bir tonajın üstüne çıkamamaları nedeniyle Tuna Nehri üzerinden Karadeniz’e güç kaydırma çabalarına girmişlerdir. Diğer yandan, savaş bitince emperyal güçlerin Karadeniz’deki savaşı derinden etkileyen ve anahtarı Türkiye’de olan Boğazların ve Karadeniz’in güvenliğini sağlayan Montrö Sözleşmesi’ni sorgulamaları da ihtimal dahilindedir. Dolayısıyla, Türk Boğazları’nın önemi tarih boyunca olduğu gibi savaş bitince ve gelecekte de devam edecektir.

Bütün bu sayılan sebeplerden dolayı geniş kitlelere konu hakkında doğru bilgi vermek, yol göstermek, farkındalık yaratmak ve toplumumuzu bilgilendirmek büyük önem taşımaktadır. Boğazlar Türk ulusunun sadece bir güvenlik alanı değil bağımsızlığının da bir nişanesidir. Bu haliyle kitap Montrö Sözleşmesi’ni, Türk Boğazları’nı ve Karadeniz’i başta güvenlik ve deniz ulaştırması zaviyesinden yüzyıllarca devam eden jeopolitik bir satrancı inceliyor.

Türk Boğazları’nın ebediyete kadar sahibi ve banisi olacak olan Türkiye Cumhuriyeti’nin kıymetli evlatları bu bölgedeki olası değişiklikleri takip etmek, tedbirler önermek, entelektüel birikimini toplumumuza aktarmakla da yükümlüdür. Hiçbir sözleşmenin sonsuza dek devam etmeyeceği gerçeğinden hareket ederek ufkun ötesini görmek, değişimleri yorumlamak ve Türk Milleti’nin bu coğrafyadaki kadim haklarını korumak zorundayız.

İşte tam da bu noktada; Sayın Ali Kurumahmut, uzun yılların birikimi, tecrübesi ve titiz çalışması ile akademik, askeri, bürokratik, hukuk nosyonu ve konuyu ele alış biçimiyle bizlere bu önemli eseri kazandırmaktadır. Eser kolaylıkla okunabilecek, en zor meseleleri bile ele alış tarzı ve çözüm şekilleriyle kolayca anlaşılacak bir niteliktedir.

Kendisine Türk Deniz Araştırmaları Vakfı adına minnettarım. Ülkeler yetiştirdikleri aydınlar ve düşünürleriyle nefes alırlar.

Tabi ki her zaman son sözü Büyük Türk Milleti’nin değerli okuyucularına ve tarihe bırakıyorum.

Prof. Dr. Bayram ÖZTÜRK

Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Başkanı

SUNUŞ XIII

ÖNSÖZ XV

KISALTMALAR DİZİNİ XIX

ABSTRACT XXI

GİRİŞ 1

1.KANAL, BOĞAZ VE TÜRK BOĞAZLARI 15

1.1. Kanal ve Boğaz Kavramları 15

1.2. Türk Boğazları ve Marmara Denizi’nin Genel Coğrafi Konumu, Fiziki Yapısı ve Sui Generis Özellikleri 18

1.2.1. İstanbul Boğazı 20

1.2.2. Marmara Denizi 24

1.2.3. Çanakkale Boğazı 25

2. TARİHÎ GELİŞİM İÇERİSİNDE TÜRK BOĞAZLARI’NDAN GEÇİŞ REJİMLERİ VE KARADENİZ’İN STATÜSÜ 27

2.1. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi 27

2.1.1. Tek Taraflı Tasarruflarla Düzenleme Devresi 29

2.1.2. İkili Andlaşmalarla Düzenleme Devresi 30

2.1.3. Çok Taraflı Andlaşmalarla Düzenleme Devresi 33

2.2. Lozan Barış Andlaşması Dönemi 35

2.2.1. Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nde Boğazlardan Geçiş Rejimi ve Karadeniz 36

2.2.1.1. Ticaret Gemileri 37

2.2.1.1.1. Barış Zamanı 38

2.2.1.1.2. Türkiye’nin Tarafsız Olduğu Savaş Zamanı 38

2.2.1.1.3. Türkiye’nin Muharip Olduğu Savaş Zamanı 39

2.2.1.2. Savaş Gemileri 39

2.2.1.2.1. Barış Zamanı 39

2.2.1.2.2. Türkiye’nin Tarafsız Olduğu Savaş Zamanı 40

2.2.1.2.3. Türkiye’nin Muharip Olduğu Savaş Zamanı 40

2.2.2. Boğazlar Bölgesi’nin Silahsızlandırılması 41

2.2.3. Boğazlar Komisyonu 44

2.2.4. Genel Değerlendirme 45

3. ULUSLARARASI DENİZ ULAŞTIRMASI AMACIYLA KULLANILAN BOĞAZLARDAN GEÇİŞ REJİMLERİ 48

3.1. Teamül Hukukunda Boğazlardan Geçiş 48

3.2. 1958 Cenevre Karasuları ve Bitişik Bölge Sözleşmesi’nde Boğazlardan Geçiş 49

3.3. 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’nde Boğazlardan Geçiş 50

3.3.1. Transit Geçiş Rejimi Uygulanacak Boğazlar 54

3.3.1.1. Transit Geçiş Kavramı 56

3.3.1.2. Boğazlardan Transit Geçiş Hakkının Kullanılması 57

3.3.1.3. Transit Geçiş Rejiminde Kıyıdaş Devlet/Devletlerin Hakları 60

3.3.1.4. Transit Geçiş Rejiminde Kıyıdaş Devlet/Devletlerin Yükümlülükleri 62

3.3.2. Zararsız Geçiş Rejimi Uygulanacak Boğazlar 63

3.3.2.1. Zararsız Geçiş Hakkı 63

3.3.2.2. Boğazlardan Zararsız Geçiş 67

4. MONTRÖ SÖZLEŞMESİ VE KARADENİZ GÜVENLİĞİ 69

4.1. Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nin Değiştirilme Zorunluluğu ve Montrö Boğazlar Konferansı’nın Toplanması 69

4.2. Montrö Sözleşmesi’nde Boğazlardan Geçiş Rejimi ve Karadeniz Güvenliği 72

4.2.1. Ticaret Gemileri 75

4.2.1.1. Barış Zamanı 76

4.2.1.2. Türkiye’nin Tarafsız Olduğu Savaş Zamanı 82

4.2.1.3. Türkiye’nin Muharip Olduğu Savaş Zamanı 83

4.2.1.4. Türkiye’nin Pek Yakın Bir Savaş Tehlikesi Tehdidine Maruz Kalması Durumu 83

4.2.2. Savaş Gemileri 84

4.2.2.1. Barış Zamanı 85

4.2.2.1.1. Boğazlardan Geçişe İlişkin Sınırlamalar 85

4.2.2.1.2. Karadeniz’e İlişkin Sınırlamalar ve Karadeniz Güvenliği 89

4.2.2.1.2.1. Kıyıdaş Olmayan Devletlerin Karadeniz’de Bulundurabilecekleri Toplam Tonaj 90

4.2.2.1.2.2. Karadeniz’e Kıyısı Bulunmayan Devletlerin Savaş Gemilerinin Bu Denizde Kalabilecekleri Süre 93

4.2.2.1.2.3. Türkiye’nin Sorumluluğu ve Sınırlamaların Karadeniz Güvenliğine Etkisi 93

4.2.2.2. Türkiye’nin Tarafsız Olduğu Savaş Zamanı 95

4.2.2.2.1. Milletler Cemiyeti Misakı’ndan Doğan Yükümlülükler 97

4.2.2.2.2. Karşılıklı Yardım Andlaşmalarından Doğan Yükümlülükler 98

4.2.2.3. Türkiye’nin Muharip Olduğu Savaş Zamanı 99

4.2.2.4. Türkiye’nin Kendisini Pek Yakın Bir Savaş Tehlikesi Tehdidine Maruz Görmesi Durumu 100

4.2.3. Uçaklar 102

4.2.4. Boğazlar Komisyonu’nun Kaldırılması 103

5. MONTRÖ SÖZLEŞMESİ UYGULAMALARI 105

5.1. Boğazlarda Meydana Gelen Kazalar 107

5.2. Türk Boğazları Yoluyla Taşınan Tehlikeli Yük Miktarındaki Aşırı Artış 113

5.3. Geçiş Yapan Gemilerin Boy ve Tonajlarındaki Aşırı Artış 119

5.4. Türkiye’nin Boğazlar Bölgesi’ni Askerîleştirmesi ve Boğazönü Adaları 123

5.5. KİEV, AMİRAL KUZNETSOV ve VARYAG’ın Boğazlardan Geçişi 128

5.6. SSCB ve Yugoslavya’nın Dağılması 135

5.6.1. Geçiş Koşulları 135

5.6.2. Karadeniz’deki Tonaj Durumu 136

5.6.3. Halefiyet (Ardıllık) 138

5.7. NATO Çok Uluslu Deniz Kuvveti Unsurlarının Karadeniz’e Geçişleri 141

5.8. Rusya-Ukrayna Savaşı’ndan Sonra Ortaya Çıkan Mayın Tehdidi 143

5.8.1. Deniz Ulaştırması ve Deniz Ticareti ile Balıkçılık Faaliyetlerine Etkileri 150

5.8.2. Savaşın ve Mayınlamanın Deniz Sigortalarına Etkisi 152

5.8.3. Ukrayna’dan Yapılan Tahıl Nakliyatının Büyük Oranda Sekteye Uğraması 153

5.8.4. Mayın Karşı Tedbirleri Faaliyetleri 156

6. TÜRK BOĞAZLARI BÖLGESİ’NDE TÜRKİYE’NİN YETKİ VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ 159

6.1. Montrö Sözleşmesi’nin 2’nci Maddesinin Oluşum Aşaması ve Türkiye’nin Saklı Tutulan Yetkileri 160

6.2. Türkiye’nin Düzenleyici İşlem (Tüzük/Yönetmelik) Yapma Yetkisi 164

6.3. Türkiye’nin Geçişi Düzenleme Yetkisi 167

6.3.1. Kılavuzluk ve Römorkörcülük Hizmetleri 168

6.3.2. Serbest Pratika Almaksızın 168 Saatlik Bekleme Süresi 170

6.4. Uğraksız (Durmaksızın) Geçiş 173

7. TÜRK BOĞAZLARI VE KARADENİZ’İN HUKUKİ STATÜSÜNDE OLABİLECEK DEĞİŞİKLİKLER 178

7.1. Montrö Sözleşmesi’nin Bir veya Birkaç Hükmünün Değiştirilmesi 179

7.2. Montrö Sözleşmesi’nin Sona Erdirilmesi 181

7.2.1. Yeni Bir Sözleşme Yapılması 182

7.2.2. Yeni Bir Sözleşme Yapılamaması 186

7.3. Montrö Sözleşmesi’nin Türk Boğazları ve Karadeniz Güvenliğine Etkileri 189

7.3.1. Savaş Gemilerinin Geçişlerine İlişkin Sınırlamalar 190

7.3.2. Ticaret Gemilerinin Geçişlerine İlişkin Sınırlamalar ve Serbestîler 191

7.3.3. Kılavuzluk ve Römorkörcülük Hizmetlerinin İsteğe Bağlı Olması 193

7.4. Değerlendirme 196

SONUÇLAR 198

BİBLİYOGRAFYA 215

EKLER

EK-1 KIYI EMNİYETİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN 12/02/2025 TARİHLİ ve 328628 SAYILI YAZISI 225

EK-2 İSTANBUL BOĞAZI GEMİ GEÇİŞ İSTATİSTİKLERİ 226

EK-3 ÇANAKKALE BOĞAZI GEMİ GEÇİŞ İSTATİSTİKLERİ 228

EK-4 İKİLİ ANDLAŞMALARLA DÜZENLEME DEVRESİNDE AKDEDİLEN ANDLAŞMALARIN GEÇİŞE İLİŞKİN HÜKÜMLERİ 230

EK-5 ÇOK TARAFLI ANDLAŞMALARLA DÜZENLEME DEVRESİNDE AKDEDİLEN ANDLAŞMALARIN GEÇİŞE İLİŞKİN HÜKÜMLERİ 233