Tarihsel süreç içerisinde iskeleden bir liman kentine dönüşen İskenderun; Çin, Hindistan, İran, Mezopotamya ve Yukarı Fırat Havzası ürünlerinin Batı’ya taşındığı, Batı dünyası ürünlerinin ise Doğu’ya sevk edildiği bir liman olarak, 16. yüzyılın sonlarına doğru önem kazanmaya başlamıştır. Belirtilen yüzyılda küçük ve sakin bir liman kasabası olan İskenderun, tarihi İpek Yolu’nun en işlek güzergahında bulunması, Uzak Doğu’dan gelen baharatın, İran ipeğinin ve Anadolu topraklarında yetişen yöresel ürünlerin, Asya’dan Avrupa’ya taşınmasında önemli bir rol oynamış ve yüzyılın sonlarına doğru iskele ile başlayan gelişim İskenderun’u zamanla İzmir, Lazkiye, Tripoli, Hayfa, Beyrut ve İskenderiye gibi pek çok liman kentinin içinde yer aldığı deniz ticaret ağının da bir parçası haline getirmiştir.

İskenderun’un Akdeniz bölgesindeki deniz ticaret ağının bir parçası haline gelmesiyle bölgeye gümrük görevlileri tahsis edilerek deniz ticaretinin devlet kontrolünde yürütülmesi sağlanmış ve 16. yüzyıl sonlarında kontrol ve güvenliğin daha iyi sağlanabilmesi amacıyla buraya bir kale yapılması dahi gündeme gelmiştir.

İskenderun’un bir liman kenti olma yolundaki bu gelişimi sonraki yüzyıllarda da devam etmiştir. Bu gelişim özellikle 1865 yılında ticari malların vergisinin İskenderun’da alınması için burada bir gümrüğün kurulmasıyla hızlanmıştır. Sonraki yıllarda İskenderun, gerekli altyapı tesislerinin kurulmasıyla birlikte Osmanlı Devleti’nin önemli liman kentlerinden birisi olmuştur.

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik çıkmasının ardından Anavatan’dan bir süreliğine ayrı bırakılan İskenderun, 1939’a kadar bu konumunu devam ettirmiş, ardından Türkiye Cumhuriyeti topraklarına katılmıştır. Bu süreçte İskenderun, Türk denizciliği açısından önem arz eden Kabotaj Kanunu’nun da etkisiyle stratejik bir limana dönüşmüş ve gelişen ticaret hacmiyle Asya ve Avrupa arasında önemli bir köprü olmuştur. Kombine taşımacılığın ilk başladığı noktalardan biri olan ve iskeleden liman şehrine evrilen İskenderun Körfezi’nde bugün 29 iskele-liman, 5 balıkçı barınağı, 1 su sporları merkezi-yat limanı, 1 tersane, 44 kılavuz kaptan ile 24 römorkör ve sanayi dalgıçları hizmet vermektedir. İlk modern gümrük binası, 1905 yılında projelendirilen İskenderun Körfezi’nde gelişen deniz ticaretinin kontrolünü ve işlemleri hızlandırmak amacıyla bugün dört ayrı gümrük müdürlüğüyle hizmet verilmektedir.

Günümüzde 37 kıyı tesisine sahip, yıllık ortalama 120 milyon ton üzerinde hacimle Türkiye’nin yüzde 23 yükünün elleçlendiği İskenderun Körfezi, tarihsel süreç içerisinde limanların nasıl bir şehir yarattığını göstermesi açısından önemlidir.

İMEAK Deniz Ticaret Odası İskenderun Şubesi olarak, kent tarihi uzmanı Doç. Dr. Naim Ürkmez’in titiz ve yorucu çalışmasının sonucu olarak meydana gelen bu eseri yayın hayatına kazandırarak, şehrin hafızasını ortaya çıkarmayı ve gelecek nesillere aktarmayı amaçladık.

M. Kemal Kutlu

İMEAK Deniz Ticaret Odası

İskenderun Şubesi

Yönetim Kurulu Başkanı

-TAKDİM 7

-ÖN SÖZ 9

-GİRİŞ 11

I. BÖLÜM – İSKENDERUN’DAKİ TİCARİ FAALİYETLER

İskenderun İskelesi’nin Uluslararası Ticarete Açılması 17

İskenderun’da Yaşam ve Gümrük Hizmetleri 27

Ticari Emtianın Halep’e Nakli Meselesi 35

Tacirlerin Karşılaştıkları Sorunlar 37

Gümrüğün İskenderun’a Nakli 46

İskenderun İskelesi Üzerinden Ticareti Yapılan Mallar 51

-İpek 51

-Mazı 53

-Yapağı/Yün 53

-Bakır 54

-Canlı Hayvan 55

Limandaki Kısıtlamalar 57

Limandaki Ticareti Etkileyen Hadiseler 58

İthalat ve İhracat Rakamlarındaki Değişim 61

İskenderun Limanı’ndan İhraç Edilen Diğer Ürünler ve Nakliye İşleri 84

İskenderun Ticaret Odası 91

Meyan Kökü Ticareti 93

-İskenderun’da Meyan Kökü İşletmeciliğinde Yaşanan Rekabet ve Sorunlar 93

-Toma Ehvan’ın Yerli Meyan Kökü Fabrikası 101

Osmanlı Topraklarında İlk Petrol İşletme Teşebbüsü 104

GEMİ ACENTELERİ 109

Messageries Maritimes Şirketi 111

Lloyd Şirketi 114

Bell’s Asia Minor Steamship Company (İngiliz Vapur Şirketi) 115

Russian Navigation and Commerce Company (Rusya Ticaret Vapurları Şirketi) 116

Hidiviye Şirketi 116

Diğer Vapur Şirketleri 117

II. BÖLÜM – İSKENDERUN’DA TİCARİ ALTYAPININ GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK FAALİYETLER

İskele İnşa Çalışmaları 121

-Rüsumat Nezareti Tarafından İnşa Edilen Gümrük İskelesi 130

-Hayvan İskelesi 131

-Demir İskele İnşası 133

-Karantina Binasının Yanında İnşa Edilen İskele 137

-Haydarpaşa Liman Şirketi’nin İskenderun Limanı’na İnşa ve İşletme Teşebbüsü 138

İskenderun Limanı’nın Temizlenmesi Çalışmaları 143

Gümrük ve Müştemilatının İnşası 145

Kömür Deposu İnşası 149

İskenderun Deniz Feneri 149

Karantina Teşkilatı 153

Tahlilhane 155

Salgın Hastalıklar 156

-1890-1891 Kolera Salgını 156

-1903 Kolera Salgını 159

-1909 Veba Vakası 161

-Çiçek Hastalığı 162

ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME ALANINDAKİ FAALİYETLER 163

İskenderun ve Civarında Karayolları İnşası 165

Yol İnşası İçin İmtiyaz Talepleri 171

Belen-Kırkhan-Turmanin-Halep Güzergahının Tamir ve İnşası 174

TAKDİM 7

ÖN SÖZ 9

GİRİŞ 11

I. BÖLÜM – İSKENDERUN’DAKİ TİCARİ FAALİYETLER

İskenderun İskelesi’nin Uluslararası Ticarete Açılması 17

İskenderun’da Yaşam ve Gümrük Hizmetleri 27

Ticari Emtianın Halep’e Nakli Meselesi 35

Tacirlerin Karşılaştıkları Sorunlar 37

Gümrüğün İskenderun’a Nakli 46

İskenderun İskelesi Üzerinden Ticareti Yapılan Mallar 51

-İpek 51

-Mazı 53

-Yapağı/Yün 53

-Bakır 54

-Canlı Hayvan 55

Limandaki Kısıtlamalar 57

Limandaki Ticareti Etkileyen Hadiseler 58

İthalat ve İhracat Rakamlarındaki Değişim 61

İskenderun Limanı’ndan İhraç Edilen Diğer Ürünler ve Nakliye İşleri 84

İskenderun Ticaret Odası 91

Meyan Kökü Ticareti 93

-İskenderun’da Meyan Kökü İşletmeciliğinde Yaşanan Rekabet ve Sorunlar 93

-Toma Ehvan’ın Yerli Meyan Kökü Fabrikası 101

Osmanlı Topraklarında İlk Petrol İşletme Teşebbüsü 104

GEMİ ACENTELERİ 109

Messageries Maritimes Şirketi 111

Lloyd Şirketi 114

Bell’s Asia Minor Steamship Company (İngiliz Vapur Şirketi) 115

Russian Navigation and Commerce Company (Rusya Ticaret Vapurları Şirketi) 116

Hidiviye Şirketi 116

Diğer Vapur Şirketleri 117

II. BÖLÜM – İSKENDERUN’DA TİCARİ ALTYAPININ GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK FAALİYETLER

İskele İnşa Çalışmaları 121

Rüsumat Nezareti Tarafından İnşa Edilen Gümrük İskelesi 130

Hayvan İskelesi 131

Demir İskele İnşası 133

Karantina Binasının Yanında İnşa Edilen İskele 137

Haydarpaşa Liman Şirketi’nin İskenderun Limanı’na İnşa ve İşletme Teşebbüsü 138

İskenderun Limanı’nın Temizlenmesi Çalışmaları 143

Gümrük ve Müştemilatının İnşası 145

Kömür Deposu İnşası 149

İskenderun Deniz Feneri 149

Karantina Teşkilatı 153

Tahlilhane 155

Salgın Hastalıklar 156

1890-1891 Kolera Salgını 156

1903 Kolera Salgını 159

1909 Veba Vakası 161

Çiçek Hastalığı 162

ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME ALANINDAKİ FAALİYETLER 163

İskenderun ve Civarında Karayolları İnşası 165

Yol İnşası İçin İmtiyaz Talepleri 171

Belen-Kırkhan-Turmanin-Halep Güzergahının Tamir ve İnşası 174

İskenderun-Payas Yolu 176

Araba Şirketi Kurma Teşebbüsleri 179

Telgraf Hattı ve Telgraf ve Posta Binası İnşa Faaliyetleri 182

DEMİR YOLU PROJELERİ

1. İngiliz General Chesney Projesi (1862) 189

2. İngiliz Müteşebbis George Lesam’ın Demir Yolu Projesi (1864) 190

3. İngiliz Sir Henry Rawlinson’un Demir Yolu Projeleri 190

4. Demir Zincir Usulü Nakliye Projesi (1869) 191

5. Belgrat-Üsküdar-Konya-Halep-Bağdat-Basra Projesi (1870) 192

6. İskenderun-Basra Projesi (1872) 192

7. Pressel Projesi (1873) 193

8. William Soula Projesi (1879) 193

9. Diğer İmtiyaz Talepleri (1882, 1887) 198

10. İskenderun-Ergani Projesi (1870, 1891) 200

11. İngiliz John Robert Pilling Projesi (1890) 200

12. Halepli Nikolaki Projesi (1892) 202

13. Aleksandır Tonyati Projesi (1897) 202

14. Rus Vladimir Kont Kapnist Projesi (1898) 202

15. Bazisol Vahkiti Projesi (1899) 203

16. Ernest Rechnitzer Projesi (1899) 203

17. Chester Projesi (1909) 205

18. Toprakkale (Osmaniye)-İskenderun-Demiryolu Hattının İnşası (1911) 205

-SONUÇ 213

-KAYNAKÇA VE EKLER 217

-EK: İSKENDERUN LİMANI’NA AİT TARİFE 228

-İSKENDERUN LİMANI’NA AİT TARİFEDİR 232

-DİZİN 237