ÖNSÖZ

Merkantilist kapitalizminin 19. yüzyıla kadar önemli bir aracı olan yelkenliler, sanayi devrimiyle buharlı gemilere dönüşerek kapitalizmin vazgeçilmez uluslararası taşımacılık aracı haline geldiler. Endüstriyel üretim arttıkça buharlı deniz nakliye şirketlerinin varlıkları hayati bir ihtiyaç haline gelmeye başladı. Hatta şirketler devletlerin gücünün birer sembolü haline dönüştüler. Sanayi hamlesiyle beraber Avrupa endüstrisinin hammadde ve pazar ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalan buharlı gemi sahibi armatör-tüccarlar, devlet ortaklığında büyük buharlı deniz nakliyat şirketleri oluşturdular. İlk olarak Büyük Britanya ve Avusturya öncülüğünde devlet-özel sektör ortaklığında oluşturulan buharlı deniz taşımacılığı rekabetine Fransızlar, Mesajeri Maritim Kumpanyasıyla (1851-1977) katıldılar. Kumpanyanın kuruluşundaki temel amaç ilk dönemler Akdeniz ve Karadeniz’deki liman kentleriyle Marsilya arasında düzenli posta ve ticaret bağlantıları oluşturmak, daha sonra da bu bölgelerdeki başarıya bağlı olarak faaliyetlerini denizaşırı sömürgelere yaymaktı. Kumpanya, 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde bu hedeflerini gerçekleştirerek, Fransız sömürgecilik tarihinde önemli bir rol oynadı.

19. ve 20. yüzyıllarda Osmanlı coğrafyası ve dünyada yaşanan, büyük siyasi olaylara ve değişimlere sebebiyet veren, hatta devletlerin hükümran ya da tabi, sömüren ya da sömürülen olmalarında bir araç olarak hayati bir öneme sahip olan buharlı deniz nakliye şirketlerinin yapıları, faaliyetleri ve amaçlarının irdelenmesi, Avrupa egemenliğinin doğası ve yayılması üzerine doğru bir fikir verecektir. Bu tür nakliye şirketlerine dair çalışmalara bugüne kadar Türk tarihçiliğinde gereği kadar yer verilmemesi önemli bir eksikliktir. Bu bağlamda Osmanlı sularındaki yabancı rekabetin ve Fransız sömürgeciliğinin kolları ve öncülü mahiyetinde olan Mesajeri Maritim Kumpanyası çalışmamıza konu olmuştur. Osmanlı resmi belgelerinde Mesajeri Maritim Kumpanyası olarak adlandırılan bu şirketin zamanla isim değişikliklerine gittiği ve Mesajeri Nasyonal, Mesajeri İmperyal gibi isimler kullandığı da görülmektedir. Ancak belgelerde daha çok Mesajeri Maritim Kumpanyası geçtiğinden bu ismi kullanmayı uygun gördük.

Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. “Mesajeri Maritim Kumpanyasının Kuruluşu ve Yapılanması” başlığını taşıyan ilk bölümde şirketin kuruluş ve gelişim sürecinde iç organizasyonunda ve faaliyet ağında geçirmiş olduğu değişimler ve bu değişimlerin şirketin faaliyetlerine etkisi üzerinde durulmuştur. “Doğu Akdeniz’de Fransız Taşımacılığı ve Mesajeri Maritim Kumpanyasının Rolü” adlı İkinci Bölümde kumpanyanın İskenderiye, Beyrut, Mersin, İzmir, Selanik ve İstanbul gibi Doğu Akdeniz’in belli başlı önemli liman kentlerindeki faaliyetleri üzerinde durulmuştur. “Karadeniz ve Aşağı Tuna’da Fransız Taşımacılığı ve Mesajeri Maritim Kumpanyasının Rolü” adlı Üçüncü Bölümde de kumpanyanın Aşağı Tuna (İbrail, Kalas), Samsun ve Trabzon gibi belli başlı Tuna ve Karadeniz liman kentlerindeki faaliyetleri ele alınmıştır. “Mesajeri Maritim Kumpanyasının Osmanlı Topraklarındaki Siyasi ve Sosyal ve Kültürel Faaliyetleri” adlı Dördüncü Bölümde ise ilk alt başlıkta posta taşımacılığı bağlamında “Zararlı Neşriyat”ın Osmanlı Devleti’ne girişinde bir araç olarak MM Kumpanyasının rolü ele alınmıştır. Diğer bir alt başlıkta ise şirket buharlıları üzerinden Osmanlı sularında taşınan kaçak yolcu ve emtia gibi illegal taşımacılık faaliyetleri anlatılmaya çalışılmıştır. “Mesajeri Maritim Kumpanyasının Osmanlı Devleti’ndeki inşa Faaliyetleri” adlı başlıkta ise şirketin Osmanlı Devleti’ndeki varlığını kalıcı hale getirmek için önemli ticaret güzergâhları üzerindeki stratejik noktalarda yaptığı inşa faaliyetleri ele alınmaktadır. Son olarak şirket buharlılarının maruz kaldığı kazalardan doğan anlaşmazlıkların Osmanlı Devleti’ndeki hukuksal gelişim süreci içinde Mesajeri lehinde çözümlenmesi, şirket misyoner ilişkisi ve şirketin reklam ve pazarlama politikası ele alınmaya çalışılmıştır.

Değerli zamanını ayırarak doktora tezime dayanan bu çalışmanın daha gerçekçi bir zemine oturmasına yardımcı olan çok değerli hocam Prof. Dr. Azmi Özcan’a sonsuz minnettarlığımı sunarım. Ayrıca konunun belirlenmesinden başlayarak çalışmanın her aşamasında, denizcilik alanındaki bilgi birikimi ve engin fikirleriyle yolumu aydınlatan Doç. Dr. İlhan Ekinci’ye ve benimle benzer bir konu çalışan, sürekli istişare halinde olduğum oda arkadaşım Arş. Gör. M. Emre Kılıçarslan’a teşekkürlerimi sunarım.

Bunun yanında araştırmanın yerli ayağını oluşturan Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Beşiktaş Deniz Müzesi Arşivi, İSAM Kütüphanesi, Atatürk Kitaplığı, Bayezid Devlet Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, TBMM Kütüphanesi; yurtdışı ayağını oluşturan, Fransız Milli Arşivi (Archives Nationales de France), French Lines Arşivi (Archives de l’Association French Lines), Fransız Milli Kütüphanesi (Bibliotheque Nationale de France) adlı kurum ve kuruşların idareci ve çalışanlarına gösterdikleri nezaket ve anlayışlarından dolayı teşekkürü borç bilirim. Ayrıca haklarını hiçbir zaman ödeyemeyeceğim aileme, değerli eşim Ebru Uygun ve kızım İsra Uygun’a sonsuz muhabbet ve sevgilerimi sunuyorum.

SÜLEYMAN UYGUN

İçindekiler: 

-KISALTMALAR 7

-TABLOLAR 8

-ÖNSÖZ II

-GİRİŞ 15

I. MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASININ KURULUŞU VE YAPILANMASI 27

-FRANSIZLARIN AKDENİZ’DE DÜZENLİ POSTA TAŞIMACILIĞI GİRİŞİMLERİ 27

-FRANSIZ DENİZ POSTA SERVİSİ VE OSMANLI LİMANLARIYLA İLK DÜZENLİ POSTA İLİŞKİSİNİN KURULMASI 31

-ROSTANDLAR VE LEVANT BUHARLI NAKLİYAT KUMPANYASI 36

-MESAJERİ NASYONAL KUMPANYASI (LA COMPAGNIE DES MESSAGERİES NATİONALES) 39

-MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASININ DOĞUŞU 40

-28 ŞUBAT 1851 ANLAŞMASI VE MESAJERİ MARİTİM NASYONAL KUMPANYASININ KURULUŞU 47

-FRANSA’DA II. İMPARATORLUĞUN İLAN EDİLMESİ VE MESAJERİ İMPERYAL KUMPANYASI 52

-KIRIM SAVAŞI (1853-1856) VE MESAJERİ İMPERYAL KUMPANYASI 56

-MESAJERİ İMPERYAL KUMPANYASI’NIN FAALİYET AĞINI GENİŞLETMESİ 62

-III. CUMHURİYET VE MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASI 65

-SÜVEYŞ KANALI’NIN AÇILIŞI VE MESAJERİ İMPERYAL KUMPANYASI 67

-III. CUMHURİYET VE MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASININ FAALİYET AĞININ YENİDEN TANZİMİ 75

2. DOĞU AKDENİZ’DE FRANSIZ TAŞIMACILIĞI VE MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASININ ROLÜ 90

-MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASI’NIN OSMANLI AKDENİZ LİMANLARINDAKİ FAALİYETLERİ 90

-İSKENDERİYE 92

-BEYRUT 109

-MERSİN 127

-İZMİR 142

-SELANİK 160

-İSTANBUL 172

3. KARADENİZ VE AŞAĞI TUNA’DA FRANSIZ TAŞIMACILIĞI VE MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASININ ROLÜ 194

-MESAJERI MARİTİM KUMPANYASININ OSMANLI KARADENİZ LİMANLARINDAKİ FAALİYETLERİ AŞAĞI TUNA’DAKİ FAALİYETLERİ 195

-SAMSUN VE ÇEVRESİNDEKİ FAALIYETLERI 211

-TRABZON VE ÇEVRESİNDEKİ FAALİYETLERİ 235

-MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASININ OSMANLI TOPRAKLARINDAKİ SİYASİ SOSYAL VE KÜLTÜREL FAALİYETLERİ 261

-OSMANLI POSTA TAŞIMACILIĞINDA MESAJERİ MARİTİM KUMPANYASI 261

-KAÇAKÇILIK FAALİYETLERİ 271