Denizcilik, tarih boyunca; yalnızca ulaşım ve ticarete büyük bir kolaylık ve imkân sağlamakla kalmamış, bunun yanı sıra devletlerin, toplumların, kültürlerin, üretim biçimlerinin ve yaşam tarzlarının etkileşmelerine ve çeşitlenmelerine büyük katkılar sağlamıştır. Denizciliğin doğal tamamlayıcısı olarak limanların ise, tarih boyunca ülkelerin, bölgelerin, kentlerin kaderini belirleyici bir rol üstlendikleri görülmektedir. Tarihçi Daniel Goffman’ın XVII. Yüzyılın başlarında İzmir’in gümrük gelirlerini, diğer Batı Anadolu kent ve limanları ile kıyaslayarak ortaya koyduğu doktora tezi çalışması, İzmir’in ticari gelişmesinin en kritik döneminin XVI. yüzyılın son on yılı ile XVII. yüzyılın ilk on yılı olduğunu ve bu gelişmenin özellikle doğrudan İzmir Limanı’nın etkinliğinin artması ile ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Nitekim kentin 17. Yüzyıl’da çarpıcı bir şekilde büyümeye başlayan ekonomisinde, giderek artan nüfusunda, kente gelen yabancılar ile oluşan çok kültürlü yapısında ve kent yaşamının daha ritmik, canlı ve akışkan bir hale gelmesinde İzmir Limanı’nın etkisi büyüktür. Bu dönemden başlamak üzere, İzmir Limanı’nın İtalyan kıyı kentlerinden başlayarak Fransa ve İngiltere dahil geniş bir coğrafi alandan gelen ve giden ticaret mallarının yükleme ve boşaltma limanı olduğu, Mısır ve ayrıca İstanbul ile İstanbul Boğazı üzerinden Kırım’a kadar olan Karadeniz yöresiyle de önemli ticari ilişkilerinin bulunduğu, Rodos, Sakız, Sisam gibi Batı Anadolu kıyıları önündeki adaların hububat ve canlı hayvan başta olmak üzere, önemli ihtiyaçlarının İzmir yöresinden sağlandığı bilinmektedir. Bu canlı ticari yaşamın mimarları, dönemi itibarıyla limanın paydaşları olan komisyoncular, acenteler, bankerler, idareciler, toptan ve perakende ürün satıcılarıdır. Bu hareketli ve uluslararası ticaret sayesinde İzmir’in 17. Yüzyıldan başlayarak nüfusu artmış, gelişimi hızlanmıştır.

17. Yüzyılın ilk yarısında liman odaklı başlayan gelişmeler, 19. Yüzyıla gelindiğinde İzmir’i, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkent İstanbul’dan sonra ikinci büyük kenti ve Akdeniz’in en büyük ticaret merkezlerinden biri haline getirmiştir. İzmir sahip olduğu liman sayesinde hinterlandında yer alan bölgelerin gelişen modern dünya ekonomisi ile bütünleşmesini sağlamış ve bu sayede artan ticaret hacmi kenti, yerli ve yabancı tüccarlar açısından bir çekim merkezi haline getirmiştir. 20. Yüzyıla girerken İzmir, artık “Levant’ın Başkenti” olarak anılan ve başta İngiliz ve Fransız olmak üzere yabancı tüccarların mesken tuttuğu kozmopolit bir şehirdir.

Düşmanın denize döküldüğü ve Cumhuriyet’e giden yolun ilk adımının atıldığı İzmir, henüz Cumhuriyet kurulmadan ev sahipliği yaptığı İzmir İktisat Kongresi ile kurulmakta olan yeni devletin iktisat politikalarının belirlendiği yer olmuştur. Ardından gelen Türkiye’nin ilk uluslararası fuarı “İzmir Enternasyonal Fuarı”, İzmir’in liman ile başlayan ticaret kenti vasfına yeni bir boyut eklemiştir. Bu gelişmelerle birlikte artan ticaret, yeni bir limanı gerekli kılmış ve 1955 yılında yapımına başlanan “İzmir Alsancak Limanı”, 1959 yılında tamamlanarak hizmete alınmıştır. 1990’lı yılların ortalarına kadar artan bir ivme ile ülkemiz dış ticaretinde sahip olduğu etkin konumu sürdüren “İzmir Alsancak Limanı”, her ne kadar günümüzde güç kaybına uğramış olsa da hala İzmir ve hinterlandı için büyük ve gizil bir potansiyeli bünyesinde barındırmaktadır.

Rekabetin ülkeler ve bölgeler düzeyinden ziyade, şehirler düzeyinde gerçekleştiği ve karakterize edildiği günümüzde ise, şehirlere bu rekabet ortamında üstünlük sağlayan önemli unsurlardan biri, hala “liman kenti” olabilmek, limanlara sahip olabilmektir. Dünyanın ekonomik araştırmalar ve nicel analizler konusundaki lider kuruluşlarından biri olan Oxford Economics tarafından 2019 yılında yayınlanan “Küresel Şehirler Analizi” (Global Cities Analysis) raporunda, 900 kent incelenmekte ve 2020-2035 yılları arasında bahse konu kentlere yönelik büyüme tahminleri ortaya konulmaktadır. Bu tahminler içerisinde dünyada en fazla büyüme performansı göstermesi beklenen ilk 10 kentin 8’inin önemli liman kentleri olması tesadüf sayılamaz. Bugün aynı zamanda dünyanın en işlek limanlarına sahip kentleri olan Pekin, Şanghay, Shenzen, Hangzhou gibi Çin kentleri, New York, Los Angeles, Londra gibi mega metropoller birer “liman kenti” olarak karakterize edilmelerinin yanı sıra yaratıcı, yenilikçi ve yaratıcı sınıf tarafından cazip bulunan, yaşanılan, yerleşilen kentler olarak öne çıkmaktadır. Dolayısıyla yaratıcılık ve yenilikçiliğin geliştirilmesinde, liman kenti olmanın sağladığı doğal avantaj kentlerin büyüme ve gelişme performanslarına da olumlu etki etmektedir. Kıyı ve kıyı etkileşim sahaları ile değerlendirildiğinde yirmi iki ayrı limanın bulunduğu Ege Bölgesinde, sahip olduğu on dört liman ile deniz taşımacılığı ve limanlar bakımından üstünlüklere sahip bir bölge olan İzmir’in, bu üstünlüğünü özellikle deniz taşımacılığı ve limanlarının geliştirilmesi yoluyla kentin sürdürülebilir büyümesine katkıda bulunacak bir perspektifte kullanması tüm sektörler üzerinde bir kaldıraç etkisi yaratacaktır.

İzmir’in tarihsel arka planından aldığımız ilham ve İzmir Limanı’nın kentimizin büyümesinde sağlayabileceği muazzam itici güçten aldığımız şevk ile hazırlanan bu rapor, İzmir Limanı’nın kentimizin ekonomik yaşantısındaki öneminin altını çizmeyi amaçlamaktadır. Raporun hazırlanmasında emeği geçen değerli Hocalarımıza ve çalışma arkadaşlarıma teşekkür eder, keyifli okumalar dilerim.

Dr. Mehmet YAVUZ

İzmir Kalkınma Ajansı Genel Sekreteri

SUNUŞ II

İÇİNDEKİLER IV

TABLOLAR LİSTESİ VI

ŞEKİLLER LİSTESİ VIII

KISALTMALAR X

YÖNETİCİ ÖZETİ XII

GİRİŞ 1

1. DÜNYADAKİ GELİŞMELER 3

1.1. Deniz Taşımacılığı ve Liman İşletmeciliğinde Güncel Durum ve Eğilimler 4

1.1.1. Kuru Dökme Yük Ticareti 6

1.1.2. Konteyner Ticareti 6

1.1.3. Sıvı Dökme Yük Ticareti 8

1.1.4. Kruvaziyer 10

1.2. Dünyada Liman Hizmetleri Sektörü 11

1.3. Sektöre İlişkin Kısa, Orta ve Uzun Vadeli Beklentiler 13

1.3.1. Konteyner Gemi Operatörleri Arasında Stratejik Alyanslar ve Birleşmeler 14

1.3.2. Büyüyen Gemi Boyları ve Limanlara Etkileri 14

1.3.3. Liman Rekabetinde Artış 15

1.3.4. Teknolojik Gelişmeler 15

1.3.5. Çevreci ve Sürdürülebilir Gelişmeler 16

1.3.6. Kuzey Deniz Rotası 17

2. TÜRKİYE’DEKİ GELİŞMELER 21

2.1. Deniz Taşımacılığı ve Liman İşletmeciliğinde Güncel Durum ve Eğilimler 22

2.2. Sektöre İlişkin Kısa, Orta ve Uzun Vadeli Beklentiler 32

3. EGE BÖLGESİNDEKİ LİMANLAR 35

3.1. Ege Bölgesindeki Limanlar 36

3.1.1. Ege Gübre Limanı 38

3.1.2. Nemport Limanı 40

3.1.3. SOCAR Terminali Limanı 42

3.1.4. Batı Liman 43

3.1.5. Ege Ports Kuşadası 45

3.1.6. Bodrum Yolcu Limanı 46

3.1.7. Marmaris Kruvaziyer Limanı 47

3.1.8. Çandarlı Limanı 48

4. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE İZMİR LİMANI: ÖZELLEŞTİRME SÜRECİ, GERÇEKLEŞTİRİLEN VE PLANLANAN YATIRIMLAR 51

4.1. İzmir’in Liman Kenti Kimliği ve İzmir Limanı 52

4.2. TCDD İzmir Limanı 53

4.2.1. İzmir Limanının Özelleştirme Süreci 54

4.2.2. Güncel Durum 55

4.3. İzmir Limanında Gerçekleştirilen Yatırımlar ve Muhtemel Sonuçları 62

4.4. İzmir Limanı İçin Gelecekte Planlanan Yatırımlar ve Muhtemel Sonuçları 64

5. İZMİR LİMANI YÜK TALEP TAHMİNİ VE İZMİR LİMANI YATIRIMININ GECİKMESİ SONUCU İZMİR EKONOMİSİNE VERDİĞİ ZARARIN MAKRO RAKAMLARLA TESPİTİ 67

5.1 Çalışmanın Kapsamı ve Metodolojisi 68

5.2. Nitel Araştırma Süreci 68

5.3. Nicel Araştırma Süreci 70

5.3.1. Ege Bölgesi Limanlarında Mevcut Yük Trafiği 70

5.3.2. İzmir Limanı Yük Talep Tahmini Metodolojisi 73

5.3.3. İzmir Limanı Hinterlandı 75

5.3.4. Çoklu Regresyon Analizi 76

5.3.5. Talep Tahmini Bulguları 77

5.4. Senaryo Analizleri 80

5.4.1. TCDD İzmir Limanı Gelir Kaybı Analizi 80

5.4.2. İzmir İlinde Liman Hizmetlerine Bağlı Dış Ticaret Kaybı Analizi 87

-SONUÇLAR 92

-KAYNAKÇA 94

-EKLER 97