“Uluslararası Hukukta Deniz Yatağı Faaliyetlerinden Kaynaklı Deniz Kirliliği ve Devletlerin Sorumluluğu” başlıklı çalışma Hacettepe ve Anadolu Üniversiteleri Kamu Hukuku Ortak Doktora Programı kapsamında Doç. Dr. Gökhan GÜNEYSU danışmanlığında hazırlanmış; Prof. Dr. Enver BOZKURT, Prof. Dr. Elif UZUN, Dr. Öğr. Üyesi Yasin POYRAZ ve Dr. Öğr. Üyesi Bahadır Bumin ÖZARSLAN’dan oluşan jüri karşısında savunulmuş ve oybirliğiyle kabul edilmiştir. Bu kitap da söz konusu doktora tezinin gözden geçirilmiş ve jüri üyelerinin de eleştirileri ve önerileri doğrultusunda bazı değişiklikler yapılmış halidir.

Yüksek lisans tezimin savunma aşamasında tanıma şansını yakaladığım, daha sonra doktora tez danışmanlığımı üstlenen, doktora eğitimim ve tez çalışmam boyunca yol gösteren, engin bilgisiyle, değerli görüşleriyle beni aydınlatan, yönlendiren, birlikte çalışmaktan onur ve mutluluk duyduğum, çok kıymetli hocam Sayın Doç. Dr. Gökhan GÜNEYSU’ya tavsiyeleri, eleştirileri ve destekleri için ne kadar teşekkür etsem azdır.

Tez savunma jürimde yer alarak onurlandıran, önemli görüş ve katkılarda bulunan Sayın Prof. Dr. Enver BOZKURT hocama akademik sürecim boyunca her daim kıymetli varlığını hissettirdiği ve desteğini hiçbir zaman esirgemediği için çok teşekkür ederim.

Yine tez savunma jürimde yer alarak değerli katkılarda ve eleştirilerde bulunan bir akademisyen anne olarak örnek aldığım benim için çok değerli Sayın Prof. Dr. Elif UZUN hocama teşekkürlerimi sunarım.

Yüksek lisans sürecinde danışmanlığımı üstlenen, akademik hayatımın başında benim için en büyük şanslardan olan, örnek aldığım, tez savunmamda ve tez izleme komitemde yer almak suretiyle çalışmanın bütün aşamalarında önemli katkıları bulunan, çok değerli hocam Sayın Dr. Öğr. Üyesi Yasin POYRAZ’a içten teşekkürlerimi sunarım.

Tez izleme komitemde ve savunmamda bulunarak onurlandıran, değerli görüş ve katkılarda bulunan, geç tanışma fırsatını yakaladığım ancak tanıştığım için büyük mutluluk duyduğum çok kıymetli hocam Sayın Dr. Öğr. Üyesi Bahadır Bumin ÖZARSLAN’a minnet ve şükranlarımı sunarım.

Tezin savunma aşamasına gelmesinde emekleri bulunan Sayın Doç. Dr. Mesut AYGÜN’e ve değerli katkılarda bulunan Dr. Öğr. Üyesi Nergiz Emir’e içten teşekkürlerimi sunarım.

Tezin yazım sürecinde yanımda olan, destek ve görüşlerini esirgemeyen, çok değerli iş arkadaşlarım ve aynı zamanda dostum olan sevgili arkadaşlarım Dr. Öğr. Üyesi Gözde Çağlayan Aygün’e, Dr. Öğr. Üyesi H. Derya ORMANOĞLU’na, Öğr. Gör. Merve Gül GÜN’e, Araş. Gör. Gökçe VAROL’a ve Araş. Gör. Sümeyra Sena KURT’a sabırları ve destekleri için çok teşekkür ederim.

Ayrıca büyük fedakârlık ve özveri ile beni yetiştiren, çocukları olduğum için onur duyduğum, hayatımın her aşamasında desteğini ve sevgisini esirgemeyen canım annem Zikriye ERCAN’a ve babam Mesut ERCAN’a minnettarım.

Ayrıca bu uzun ve yorucu süreçte desteğini esirgemeyen, her zaman yanımda olan sevgili yol arkadaşım, eşim Serhat TABANLI’ya çok teşekkür ederim. Yine bu süreçte vaktinden çaldığım canım oğlum Ömer TABANLI, en büyük teşekkürü hak etmektedir.

Son olarak çalışmanın basım aşamasında kolaylık ve destek sağlayan Yetkin Yayınları sahibi sayın Muharrem BAŞER’e ve tüm yayınevi çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim.

-TEŞEKKÜR 7

-İÇİNDEKİLER 9

-KISALTMALAR DİZİNİ 15

-ŞEKİLLER DİZİNİ 17

GİRİŞ 19

1. BÖLÜM – ULUSLARARASI HUKUKTA DENİZ YATAĞI ALANLARI

1.1. DENİZ YATAĞI KAVRAMI 23

1.2. ULUSLARARASI HUKUKTA DENİZ YATAĞI ALANLARI 25

1.2.1. Devletlerin Tam Egemenliği Altındaki Deniz Alanlarının Deniz Yataklarının Hukuki Durumu 27

1.2.1.1. İç Sular 27

1.2.1.2. Kara Suları 28

1.2.1.3. Takımada Suları 29

1.2.1.4. Boğazlar 30

1.2.2. Devletlerin Sınırlı Egemenlik Hakları Kullandığı Deniz Alanlarının Deniz Yataklarının Hukuki Durumu 31

1.2.2.1. Bitişik Bölge 31

1.2.2.2. Kıta Sahanlığı 32

1.2.2.3. Münhasır Ekonomik Bölge 35

1.2.3. Uluslararası Deniz Yatağı 38

1.2.3.1. Uluslararası Deniz Yatağı Otoritesi ve Organları 42

1.2.3.1.1. Genel Kurul 43

1.2.3.1.2. Konsey 44

1.2.3.1.3. Sekretarya 45

1.2.3.1.4. Teşebbüs 46

1.2.3.1.5. Uluslararası Deniz Hukuku Mahkemesi – Deniz Yatağı Uyuşmazlıkları Dairesi 47

1.2.3.2. Uluslararası Deniz Yatağındaki Kaynaklar 49

1.2.3.2.1. Manganez Yumruları 51

1.2.3.2.2. Manganez Tabakası 52

1.2.3.2.3. Polimetalik Sülfitler 53

1.2.3.3. Uluslararası Deniz Yatağı Kaynaklarının Araştırılması, İşletilmesi ve Keşfi 53

1.2.3.4. Uluslararası Deniz Yatağında İşletme Faaliyetlerinin Gerçekleşmesi Halinde Bu Faaliyetlerin Gelişmekte Olan Kara Tabanlı Üreticiler Üzerindeki Etkisi 59

2. BÖLÜM – DENİZ YATAĞI FAALİYETLERİNDEN KAYNAKLI DENİZ KİRLİLİĞİ

2.1. DENİZ KİRLİLİĞİ, DENİZ ÇEVRESİ VE DENİZ KİRLİLİĞİNİN KAYNAKLARI 63

2.1.1. Deniz Kirliliği ve Deniz Çevresinin Tanımı 65

2.1.2. Deniz Kirliliğinin Kaynakları 67

2.1.2.1. Kara Kaynaklı ve Atmosfer Kaynaklı Kirlilik 67

2.1.2.2. Gemi veya Uçaklardan Boşaltılan Atıklardan Kaynaklı Kirlilik 68

2.1.2.3. Gemi Kaynaklı Deniz Kirliliği 70

2.2. DENİZ ÇEVRESİNİN DENİZ YATAĞINDAKİ FAALİYETLERDEN KAYNAKLI KİRLİLİĞİ 71

2.2.1. Ulusal Yargı Yetkisi Altındaki Deniz Yatağı Faaliyetlerinden Kaynaklı Kirlilik 71

2.2.1.1. Kıyı Ötesi Petrol ve Doğal Gaz Faaliyetleri 72

2.2.1.2. Kıyı Ötesi Sondaj Platformları ve Hukuki Niteliği 74

2.2.1.3. Kıyı Ötesi Petrol ve Doğal Gaz Faaliyetlerinin Deniz Çevresine Etkisi 78

2.2.1.3.1. Kıyı Ötesi Petrol ve Doğal Gaz Faaliyetleri Esnasında Meydana Gelen Kirlilik 80

2.2.1.3.1.1. Sismik Araştırmalar 80

2.2.1.3.1.2. Sondaj Atıkları 83

2.2.1.3.1.2.1. Sondaj Çamurları 84

2.2.1.3.1.2.2. Sondaj Sıvıları 85

2.2.1.3.1.2.3. Sondaj Kesikleri 85

2.2.1.3.1.2.4. Üretim Suyu 86

2.2.1.3.2. Kıyı Ötesi Petrol ve Doğal Gaz Faaliyetlerinde Kaza Sonucu Ortaya Çıkan Kirlilik 87

2.2.1.3.2.1. Kıyı Ötesi Petrol ve Doğal Gaz Platformlarının Hizmet Dışı Bırakılması /Kaldırılması 88

2.2.1.3.2.2. Platformlardan Ham Petrol veya Doğal Gazın Yüklenmesi veya Boşaltılması Esnasında Meydana Gelen Kazalar ve Sızıntılar 91

2.2.1.3.2.3. Aşınmış Su Altı Boru Hatlarından Kaynaklanan Kirlilik 92

2.2.1.3.2.4.  Kıyı Ötesi Petrol ve Doğal Gaz Platformlarında veya Kuyularında Meydana Gelen Patlamalar 93

2.2.1.3.2.4.1. 1969 Santa Barbara 94

2.2.1.3.2.4.2. 1977 Ekofisk 94

2.2.1.3.2.4.3. 1979 Ixtoc I 95

2.2.1.3.2.4.4. 1980 Funiwa No:5 96

2.2.1.3.2.4.5. 2009 Montara 96

2.2.1.3.2.4.6. 2010 Deepwater Horizon 96

2.2.2. Deniz Çevresinin Uluslararası Deniz Yatağı Faaliyetlerinden Kaynaklı Kirliliği 99

2.2.3. Enerji Kaynakları ve Çevre Değerlendirmesi 106

2.2.3.1. Fosil Yakıtlara Alternatif Kaynaklar 106

2.2.3.1.1. Güneş Enerjisi 108

2.2.3.1.2. Jeotermal Enerji 109

2.2.3.1.3. Hidroelektrik Santraller 110

2.2.3.1.4. Dalga Enerjisi 110

2.2.3.1.5. Rüzgâr Enerjisi 111

2.2.3.1.6. Biyokütle Enerjisi 111

2.2.3.2. Nükleer Enerji 112

2.2.3.3. Uluslararası Enerji Ajansı’na Göre Kıyı Ötesi ve Diğer Enerji Kaynaklarının Muhtemel Geleceği 113

3. BÖLÜM – DENİZ YATAĞI FAALİYETLERİNDEN KAYNAKLI DENİZ KİRLİLİĞİNDEN DEVLETLERİN SORUMLULUĞU

3.1. GENEL OLARAK ULUSLARARASI HUKUKTA SORUMLULUK 117

3.1.1. Devletin Sorumluluğunun Unsurları 119

3.1.1.1. Uluslararası Hukuka Aykırı Eylem 120

3.1.1.2. Sorumluluğun Devlete İsnat Edilmesi 124

3.1.1.3. Hukuka Aykırılığı Ortadan Kaldırıcı Nedenler 126

3.1.2. Devletlerin Uluslararası Hukuka Aykırı Eylemlerinin Sonuçları 130

3.2. DEVLETLERİN ÇEVRE SORUMLULUĞU 133

3.2.1. Dikkat ve Özen Gösterme Yükümlülüğü 138

3.2.2. Önleme İlkesi 140

3.2.3. Bildirim ve Bilgilendirme Yükümlülüğü 141

3.2.4. Çevresel Etki Değerlendirmesi Yapma Yükümlülüğü 143

3.2.5. Zarar Vermeme İlkesi 145

3.2.6. İhtiyat İlkesi 146

3.2.7. Kirleten Öder İlkesi 147

3.2.8. Sürdürülebilir Kalkınma İlkesi 148

3.2.9. İş Birliği İlkesi 148

3.3. ULUSAL YARGI ALANLARINDAKİ DENİZ YATAĞI FAALİYETLERİNDEN KAYNAKLI DENİZ KİRLİLİĞİNE İLİŞKİN DEVLETLERİN SORUMLULUĞU 150

3.3.1. Deniz Yatağı Faaliyetlerinden Kaynaklı Deniz Kirliliğine İlişkin Uluslararası Düzenlemeler 152

3.3.1.1. 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi 153

3.3.1.2. 1992 Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi 156

3.3.1.3. 1991 Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Sınır Aşan Çevresel Etki Değerlendirmesi Sözleşmesi (Espoo Sözleşmesi) 157

3.3.1.4. Uluslararası Denizcilik Örgütü Kılavuzları 158

3.3.1.5. 1972 Atık ve Diğer Maddelerin Boşaltılmasıyla Meydana Gelen Deniz Kirliliğinin Önlenmesine İlişkin Sözleşme (Londra Sözleşmesi) 160

3.3.1.6. 1990 Petrol Kirliliğine Hazırlık, Müdahale ve İş Birliği Sözleşmesi (OPRC) 161

3.3.1.7. 1973/78 tarihli Denizlerin Gemilerden Kaynaklı Kirlenmesinin Önlenmesine İlişkin Uluslar arası Sözleşme (1973/78 MARPOL Sözleşmesi) 162

3.3.1.8. 2001 Tarihli Gemilerde Zararlı Anti-Kirlenme Sistemlerinin Kontrolü Hakkında Uluslar arası Sözleşme (AFS) 163

3.3.2. Deniz Yatağı Faaliyetlerinden Kaynaklı Deniz Kirliliğine İlişkin Bölgesel Düzenlemeler 163

3.3.2.1. 1992 Kuzey-Doğu Atlantik Deniz Çevresinin Korunması Sözleşmesi (OSPAR Sözleşmesi) 165

3.2.2.2. 2009 Kuzey Kutbu Kıyı Ötesi Petrol ve Doğal Gaz Kılavuzları ve 2013 Kuzey Kutbu’ndaki Petrol Kirliliğine İlişkin, Hazırlık

ve Müdahale Sözleşmesi 169

3.2.2.3. 1974 Kıyı Ötesi Kirliliği Sorumluluk Sözleşmesi (OPOL) 172

3.2.2.4. 1976 Akdeniz’in Kirliliğe Karşı Korunması Sözleşmesi (Barselona Sözleşmesi) ve 1994 Kıta Sahanlığı ve Deniz Tabanının Araştırılması ve İşletilmesinden Kaynaklanan Kirliliğe Karşı Akdeniz’in Korunması Protokolü (Madrid Protokolü) 175

3.2.2.6. Avrupa Birliği (AB) 180

3.2.2.6. 1978 Deniz Çevresinin Kirlenmeden Korunmasında İş Birliğine Dair Kuveyt Bölgesel Sözleşmesi (Kuveyt Sözleşmesi) 181

3.2.2.7. 1992 Baltık Denizi Bölgesi Deniz Çevresinin Korunması Helsinki Sözleşmesi 182

3.4. ULUSLARARASI DENİZ YATAĞI FAALİYETLERİNDEN KAYNAKLI DENİZ KİRLİLİĞİNE İLİŞKİN DEVLETLERİN SORUMLULUĞU 183

3.4.1. Destekleyen Devlet Sorumluluğu 186

3.4.2. Yüklenicinin Faaliyetlerinden Kaynaklı Destekleyen Devlet Sorumluluğu 189

3.4.3. Destekleyen Devletin Alması Gerekli ve Uygun Tedbirler 192

-SONUÇ 195

-KAYNAKÇA 201