Bu kitap, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü uluslararası ilişkiler programında yüksek lisans öğrencisi olduğum dönemde, Ekim 1996’dan Şubat 1998’e dek geçen süre içerisinde yüksek lisans tezi olarak hazırladığım “Türk Boğazlarından Geçiş Rejimi” başlıklı çalışmanın gözden geçirilerek güncelleştirilmiş bir biçimidir. Sözkonusu gözden geçirme işlemi sırasında, tezin üçüncü bölümünü, yani “1994 Tüzüğü’ne İlişkin Süreç” başlığını taşıyan bölümü önemli ölçüde geliştirdim ve Türkiye’nin Boğazlar konusunda yürürlüğe koyduğu
ulusal normların, Uluslararası Denizcilik Örgütü’nde konu olduğu tartışmaları yakın zamanlara kadar getirmeye gayret gösterdim.

Türkiye’nin 1994 yılında Türk Boğazları’ndan geçişe ilişkin olarak yürürlüğe koyduğu tüzük, gerek Türkiye’de, gerekse uluslararası alanda birtakım tartışmaların yapılmasına neden olmuştur. Hem bu tartışmalar, hem de 1994 yılından itibaren uygulama ile elde edilen deneyim, 1998 yılı sonunda yeni bir boğazlar tüzüğünün yürürlüğe konulmasına neden olmuştur. Yüksek lisan tezim, tamamlandığı tarih nedeniyle, 1998 Tüzüğü’nü içermemektedir. Fakat elinizdeki bu çalışma, 1998 Tüzüğü’nün 1994 yılındakine oranla ne gibi değişiklikleri kapsadığını ve bu yeni tüzüğün uluslararası hukuk bakımından tartışma yaratabilecek hükümlerini, özet olarak açıklamaktadır. Bunların yanında okuyucunun, saptamalarım konusunda kendi değerlendirmesini yapmasına yardımcı olacağını düşünerek, birtakım belgelerin metinlerini de bu çalışmaya eklemeyi uygun gördüm. Bunlar; Montreux Boğazlar Sözleşmesi ve 1998 Boğazlar Tüzüğü’dür.

Türk Boğazları konusu, elinizdeki kitaba oranla çok daha kapsamlı çalışmalara konu olabilecek niteliktedir. Fakat, Türkiye’de konuyla ilgili olarak bugüne değin yapılmış olan yayınların yeterli sayıya ulaşmadıklarını düşündüğümden, eksikleri olduğunu bildiğim halde, bu çalışmanın yayınlanmasını yararlı görüyorum.

Bu çalışmanın temelini teşkil eden yüksek lisans tezimin danışmanlığını üstlenerek değerlendirmeleriyle bana yol gösteren Prof. Dr. Hüseyin Pazarcı ve Prof. Dr. Füsun Arsava’ya çok teşekkür ediyorum. Ayrıca tezimi titizlikle okuyarak gerek dili, gerekse içeriği, konusunda yapıcı eleştirilerde bulunan Gündüz Aybay, Yrd. Doç. Dr. Gökçen Alpkaya ve Yrd. Doç. Dr. Melek Fırat’a ve tezin yayınlanmasını sağlayan Mülkiyeliler Birliği Vakfı’na teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak, çalışmalarım sırasında benden desteklerini esirgemeyen aileme ve dostlarıma da teşekkürlerimi sunuyorum.

Kudret Özersay – Ankara, Ağustos 1999

Bağlantı: 

https://xfs-1.ikon-x.com.tr:8880/mulkiye/2015/09/23.pdf

-ÖNSÖZ 13

-SUNUŞ 15

-KISALTMALAR 17

-GİRİŞ 19

I. BÖLÜM: ULUSLARARASI HUKUK AÇISINDAN ULUSLARARASI BOĞAZLAR VE TÜRK BOĞAZLARI 25

I. ULUSLARARASI HUKUK KURALLARI AÇISINDAN ULUSLARARASI BOĞAZLARDAN GEÇİŞ REJİMİ 25

A. Ulusal ve Uluslararası Boğazların Tanımı Sorunu 25
B. Uluslararası Boğazlardan Geçiş Rejimi 28

1. Uluslararası Boğazlardan Zararsız Geçiş Rejimi 29

a. Zararsız geçişteki “geçiş”in anlamı 29
b. Geçişin zararsızlığının anlamı 30
c. Kıyı devletinin zararsız geçişe ilişkin yetkileri 31

i. Kıyı devletinin zararsız geçişi düzenleme yetkisi 31
ii. Kıyı devletinin zararsız geçiş hakkını kullanan gemiler üzerindeki yargı yetkisi  34

2. Uluslararası Boğazlardan Transit Geçiş Rejimi 36

3. Transit Geçişin Yapılageliş Hukuku Açısından Değeri 37

C. Uluslararası hukuk ve iç hukuk açısından Türk Boğazları’nın statüsü 39

II. TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE TÜRK BOĞAZLARININ HUKUKSAL REJİMİ 46

A. Birinci Dünya Savaşına Kadar Olan Dönem 46

1. Tek Taraflı Tasarruflarla Düzenleme Devresi (1453-1774) 46
2. İkili Andlaşmalarla Düzenleme Devresi (1774-1841) 47

a. Küçük Kaynarca Andlaşması (1774) 47
b. İstanbul Andlaşması (1798) 47
c. Kale-i Sultaniye Andlaşması (1809) 48
ç. Edirne Andlaşması (1829) 48
d. Hünkar İskelesi Andlaşması (1833) 48

3. Çok Taraflı Andlaşmalarla Düzenleme Devresi 49

B. Birinci Dünya Savaşı Dönemi ve Sonrası 50

1. Mondros Mütarekesi 50
2. Milli Mücadele Dönemi 51
3. Lozan Boğazlar Sözleşmesi 53

a. Ticaret gemileri açısından 54

i. Barış zamanında 54
ii. Savaş zamanında 54

b. Savaş gemileri açısından 54

i. Barış zamanında 54
ii. Savaş zamanında  55

c. Türkiye’nin yetkilerini sınırlandıran ve Boğazlar rejiminin güvencesiyle ilgili olan hükümler 55

C. Montreux Boğazlar Sözleşmesi 56

1. Montreux Boğazlar Konferansı 56

a. Yeni Uluslararası Konjonktür 56
b. Türkiye’nin 1936 Yılma Dek Yaptığı Diplomatik Girişimler 58
c. Türkiye’nin 10 Nisan 1936 Tarihli Notası 59
ç. Türk Notasının Olumlu Karşılanma Nedenleri 62
d. Konferans’a Katılan Tarafların Görüşleri 63

2. Montreux Boğazlar Sözleşmesi İle Getirilen Yeni Rejim 66

a. Geçiş Rejimi Açısından 66

i. Ticaret gemileri açısından 67
ii. Savaş gemileri açısından 69
iii. Uçaklar açısından 78

b. Türkiye’nin Lozan Boğazlar Sözleşmesi’nde Egemenliğini Kısıtlayan Hükümler Açısından 79
i. Boğazların yeniden askerleştirilmesi 79
ii. Boğazlar Komisyonu’nun kaldırılması 80

c. Sözleşmenin Sona Ermesi ya da Değiştirilmesi Açısından 81

II. BÖLÜM: MONTREUX SÖZLEŞMESİ’NİN YÜRÜRLÜĞE GİRMESİNDEN SONRA KARŞILAŞILAN SORUNLAR 84

I. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR 84

A. Savaş Öncesi Sovyet Talepleri  84
B. Savaş Döneminde Karşılaşılan Sorunlar  86
C. Yalta ve Potsdam’da Boğazlar Sorunu 88

1. Yalta Konferansı 88
2. Potsdam Konferansı 89

D. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ERTESİNDE NOTALAR SAVAŞI  89

A. Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’nin Notaları 89
B. Birinci Sovyet Notası (7 Ağustos 1946) 91
C. İkinci Sovyet Notası (24 Eylül 1946) 93

III. SAVAŞ GEMİLERİNİN GEÇİŞİNE İLİŞKİN OLARAK KARŞILAŞILAN SORUNLAR 95

A. Sözleşmede Geçen “Barış zamanında” ve “Savaş zamanında” Kavramları Açısından Karşılaşılan Sorunlar 95
B. Askeri ve Teknolojik Gelişmelerin Yarattığı Sorunlar 96
C. Kimi Savaş Gemilerinin Sınıflarına Bağlı Olarak Karşılaşılan Sorunlar 97

IV. CAN, MAL VE ÇEVRE GÜVENLİĞİ AÇISINDAN KARŞILAŞILAN SORUNLAR 100

A. Karşılaşılan Sorunların Nedenleri 100

1. İstanbul Boğazı’nın Tehlikeyi Artıran Özellikleri 101
2. 1936 Yılından Günümüze Yoğunlaşan Deniz Trafiği 103
3. Montreux Sözleşmesi’ndeki Engeller ve Yetersizlikler 106

B. Ortaya Çıkan Sorunlar 110

1. Deniz kazaları 110
2. Çevre kirliliği 115

V. SORUNLARIN AŞILABİLMESİ İÇİN İLERİ SÜRÜLEN GÖRÜŞLER 118

III. BÖLÜM: 1994 TÜZÜĞÜNE İLİŞKİN SÜREÇ 120

I. 1994 TÜZÜĞÜNÜN İLANINDAN ÖNCE YAŞANAN GELİŞMELER 120

II. 1994 VE 1998 TÜZÜKLERİNE İLİŞKİN OLARAK ULUSLARARASI DENİZCİLİK ÖRGÜTÜ’NDE YAŞANAN GELİŞMELER 124

A. Uluslararası Denizcilik Örgütü (U.D.Ö.)  124
B. Deniz Güvenliği Komitesinin 63. Dönem Toplantısı (16-25 Mayıs 1994) 127
C. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 64. Dönem Toplantısı (5-9 Aralık 1994) 130
Ç. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 65. Dönem Toplantısı (9-17 Mayıs 1995) 133
D. U.D.Ö’nün 19. Genel Kurul Toplantısı (13-24 Kasım 1995) 137
E. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 66. Dönem Toplantısı (28 Mayıs-6 Haziran 1996) 139
F. Boğazlar Konusunda Türkiye-Rusya Federasyonu Görüşmeleri  140

1. Deniz Güvenliği Komitesi-67’ye Gelinceye Dek Yapılan Görüşmeler 140
2. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 67. Dönem Toplantısında Yapılan Görüşmeler (Aralık 1996) 141

a. Rusya Federasyonu’nun “Misyon” Önerisi 143
b. Petrol Şirketleri Uluslararası Denizcilik Formu (OCIMF) Tarafından Verilen Kağıt 144

G. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 67. Dönem Toplantısında Alman Karar ve Sonrasında Yaşanan Gelişmeler 147

1. Deniz Güvenliği Komitesi-67’de Alınan Karar 147

2. Gemilerin Rotalandırılması Çalışma Grubu’nun Türk Boğazları’na İlişkin Toplantısı (Mayıs 1997) 148

H. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 69. Dönem Toplantısı (Mayıs 1998) 150

I. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 70. Dönem Toplantısı (Aralık 1998) 153

İ. Deniz Güvenliği Komitesi’nin 71. Dönem Toplantısı (Mayıs 1999) 159

IV. BÖLÜM: 1994 BOĞAZLAR TÜZÜĞÜ VE ULUSLARARASI HUKUK 162

I. 1994 TÜZÜĞÜ ÎLE GETÎRÎLEN YENÎ KURALLAR 162

A. Amaç, Kapsam ve Tanımlar (Birinci Bölüm) 163
B. Genel Hükümler (İkinci Bölüm) 164
C. Boğazlardan Geçiş (Üçüncü Bölüm) 166
Ç. Boğazlar ve Marmara Bölgesi için Ortak Hükümler (Dördüncü Bölüm) 168
D. İstanbul Boğazı Deniz Trafik Ayrım Düzeni Bölgesine İlişkin Kurallar (Beşinci Bölüm) 170
E. Çanakkale Boğazı Deniz Trafik Ayrım Düzenine İlişkin Kurallar (Altıncı Bölüm) 171
F. Çeşitli Hükümler (Yedinci Bölüm) 172

II. 1994 TÜZÜĞÜNÜN HUKUKSAL DAYANAĞINA İLİŞKİN ÇEŞİTLİ GÖRÜŞLER VE BUNLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ 172

A. Montreux Sözleşmesi’nin giriş kısmındaki “güvenlik” kavramı 173
B. Lozan’da oluşturulan Boğazlar Komisyonu’ndan Türkiye’ye geçen yetkilere dayanan görüş 175

III. TÜRKİYE’NİN BİR İÇ HUKUKSAL İŞLEMLE TÜRK BOĞAZLARINDAN GEÇİŞ REJİMİNİ DÜZENLEME YETKİSİ 177

A. Kıyı devletlerinin karasuları ve içsularındaki yetkilerinin kapsamı açısından 178
B. Montreux Sözleşmesi ve Hazırlık Çalışmaları Açısından 179
C. Montreux Sözleşmesi Ertesinde Taraf Devletlerin Sergilediği Tutum ve Davranışlar Açısından 184
Ç. Sonraki Uluslararası Sözleşmeler Açısından 187
D. Boğazların Kendine Özgü Yapıya ve Statüye Sahip Olmaları Açısından 190

IV. 1994 ve 1998 TÜZÜKLERİNİN TARTIŞMA YARATAN HÜKÜMLERİ 192

A. 1994 Tüzüğü’nün Tartışma Yaratan Hükümleri 193

1. Büyük gemiler (mad.29) 193
2. Nükleer güçle yürütülen veya nükleer, tehlikeli, zararlı yük ve atık taşıyan gemiler (mad.30) 196
3. Kılavuz kaptan almak zorunda olan gemiler (mad. 31) 198
4. Seyir Planı I ve II ile ilgili maddeler (mad. 7 ve 8) 198
5. Zorunlu nedenlerle trafiğin durdurulması (mad. 24) 200

B. 1998 Boğazlar Tüzüğü ve Tartışma Yaratan Hükümleri 202

-SONUÇ  212

-KAYNAKÇA 217

-EKLER 229