Önsöz

Oşinografi yalnızca “deniz bilimi” değildir. Oşinografi, tek bir bilim olarak değil, denizler ortamındaki uygulamaların birleşimi olarak düşünülmelidir. İnsanoğlu denizleri, yaşadığı gezegenin bir parçası olarak görmelidir. Dünya nüfusunun artması sonucunda, bizlere sunduğu doğal kaynaklara sahip olması bakımından denizlere her geçen gün daha fazla bağımlı olacağımız bir gerçektir. Bu doğal kaynaklar, besin, mineraller, endüstriyel hammaddeler, su ve belki de yeni yaşam alanlarıdır. Bilim insanlarının son zamanlarda oşinografi alanında yaptığı önemli ve çok sayıdaki araştırmalar dikkatle izlenmelidir. Hükümetler, endüstriyel ve akademik kurumlar, okyanuslar ile denizlere yönelik çalışmalarının sayısını sürekli artırmaktadırlar. Bu konuda deniz araştırmalarına devlet desteğinin artarak sürdürülmesi bir zorunluluk haline gelmiştir. Gelecekte yaşam kaynağımızı ve alanımızı oluşturma potansiyeli olan denizlerimizi tanımak ve korumak insanoğlunun en önemli görevlerinden biri olmalıdır.

Dünyadaki bu gelişmelere paralel olarak ülkemizde de son yıllarda aynı amaçlar doğrultusunda denizel ortama olan ilgi artmış, çeşitli üniversitelerde araştırma ve öğretime başlanmıştır. 20.yüzyılın ortalarında balıkçılık ile ilgili bilimsel çalışmalar konusunda Türkiye’de devreye giren ilk kuruluş İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi bünyesindeki Zooloji Enstitüsüdür. İlk Hidrobiyoloji Enstitüsü, 1951 yılında yine İstanbul Üniversitesi bünyesinde kurulmuştur. Denizler ve içsularda çeşitli ve çok sayıda araştırmalar bu tarihten sonra yoğunlaşmıştır. 1965 yılında Ege Üniversitesi Fen Fakültesinde içsu ve denizlerle ilgili benzer çalışmalara başlanmıştır.

Akademik çevrelerden ve öğrencilerden gelen taleplerin de artmasıyla çoğu eğitim kurumlarında genel oşinografi ya da oseanoloji gibi dersler, müfredat programlarına eklenmektedir. Bu önemli konu, genel olarak eğitim kurumlarının lisans programlarında giderek daha yoğun bir şekilde yer almaya başlamıştır.

Bu kitap, genel Oseanoloji derslerinde 1 dönem boyunca okutulmak ve öğrencileri fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik oşinografi konuları ve teknolojileri ile ilgili bilgilendirmek üzere hazırlanmıştır. Bu eser okuyucularım deniz bilimlerinin karmaşıklığını anlamaları ve çözmelerinin yanında, diğer bilimsel derslerle olabilecek ilişkileri hakkında geniş bir altyapı edinme olanağı sunmaktadır. Bu kitabın genel yapısı ve doğası, oseanolojinin genel özelliklerini kapsayacak alanları derinlemesine irdeleyen yazılı materyali ve uygulama ağırlıklı konulan ile öğreticiyi destekleyecek şekildedir.

Kitap, jeolojik oseanografi, kimyasal oseanografi, fiziksel oseanografi, biyolojik oseanografi, olmak üzere dört ana konu ve altı bölümden oluşmuştur. Deniz teknolojisi konularına ise hemen hemen her bölümde değinilmiştir. Bu eserde yazarın deniz çalışmalarından derlenmiş az miktarda orjinal veri yer almaktadır. Diğer bölümlerin çoğu deniz bilimleri ile ilişkili olan ve yakın geçmişte yayınlanmış kitap ve makalelerden derlenmiştir. Bunların yazar ve yayıncılarına da sağladıkları engin materyal ve bilgilerden dolayı teşekkürlerimi sunarım.

Hazırlanan oseanoloji kitabı bir ders kitabı olarak düşünüldüğünden, genel oşinografik bilgilerin yanı sıra, deniz çalışmaları sırasında dikkat edilmesi gereken konular ve uygulamalarda karşılaşılabilecek olumsuzluklar ve bunların çözümleri üzerinde durulmuştur. Öncelikle Türkiye denizleri ve özellikleri ile ilgili bir bölüm derlenerek bu konudaki bir eksiklik giderilmeye çalışılmıştır.

Bu eserin hazırlanmasında; yakın ilgi ve desteğini gördüğüm Dr. Bahadır Önsoy, Dr. Halit Filiz, Dr. Gökçen Bilge, Arş. Gör. Sercan Yapıcı, Arş. Gör. Nurçin Gülşahin,  Türkçe düzeltmelerinde görev alan Safo Çelebi, Sümeyye Yılmaz, basımda emeği geçen Muğla Üniversitesi Basımevi Müdürü Naci Gözün ve çalışanlarına teşekkür ederim.

Ahmet Nuri Tarkan
2010

1. GİRİŞ 1

1.1. Oşinografi’nin Tanımı 1

1.2. Okyanuslar Gezegeni Dünya 2

1.2.1. Okyanus Coğrafyası 4

1.2.2. Okyanusların Keşfi 6

1.2.3. Okyanus Biliminin Başlaması 16

1.2.4. Yirminci Yüzyılda Oşinografi 23

1.2.5. Okyanuslar Altında İnsan Varlığı 25

1.3. Köken: Evrenin, Dünyanın ve Yaşamın Başlangıcı 28

1.3.1. Evrenin Kökeni 29

1.3.2. Güneş Sistemi ve Dünyanın Kökeni 32

1.3.3. Atmosfer ve Okyanusların Kökeni 36

1.3.4. Döngü ve Kütle Dengesi 39

1.3.5. Yaşamın Kökeni 42

2. JEOLOJİK OŞİNOGRAFİ 55

2.1. Deniz Sedimanları 55

2.1.1. Pelajik Sedimanlar 59

2.1.2. Sığ Su Sedimanları 60

2.2. Dip Sediment örneği Alınması 61

2.3. Örnek Alıcılar 63

2.3.1. Deliciler 63

2.3.2. Kavrayıcılar 69

2.3.3. Tarayıcılar 74

2.4. Dip Sediment Örneklerinin Etiketlenmesi 75

2.5. Dip Sediment Örneklerinin Paketlenmesi, Depolanması ve Nakledilmesi 75

3.FİZİKSEL OŞİNOGRAFİ 79

3.1. Deniz Suyunun Fiziksel Özellikleri 79

3.1.1. Sıcaklık 80

3.1.1.1. Sıcaklık Dağılımı 81

3.1.1.2. Deniz Suyu Sıcaklığının Ölçülmesi 82

3.1.2. Yoğunluk 92

3.1.2.1. Yoğunluk Dağılımı ve Derinliğe Bağlı Değişimleri 94

3.1.3. T-S Diyagramları 95

3.1.4. Denizlerde Işık ve Renk 99

3.1.4.1. Forel Skalası 101

3.1.4.2. Su Berraklığı ve Işık Absorpsiyonu Ölçümleri 102

3.1.4.3. Yansıma 104

3.1.4.4. Seki Derinliği, Alg ve Diğer Karışan Maddeler 106

3.1.4.5. Buz Gözlemleri 106

3.1.5. Dalgalar 106

3.1.5.1. Yüzey Dalgalan 107

3.1.5.2. Dalgalardaki Su Hareketi 110

3.1.5.3. Dalga Şekli 111

3.1.5.4. Sığ Su Dalgalan 111

3.1.5.5. Dalgalarda Yansıma, Kırılma ve İletim 112

3.1.5.6. Dalgaların Oluşturduğu Akıntılar 113

3.1.5.7. Büyük ve Yıkıcı Yüzey Dalgaları 114

3.1.6. Akıntılar 123

3.1.6.1. Okyanus Akımdan 123

3.1.6.2. Akıntı Ölçümleri 125

3.1.6.3. Akıntı Ölçme Yöntemleri 129

3.1.6.4. Akıntı Ölçümlerinde Kullanılan Cihaz ve Aletler 131

3.1.6.4.1. Dolaysız (Doğrudan) Akıntı Ölçüm Metodları ve Cihazları 131

3.1.6.4.2. Dolaylı Akımı Ölçüm Metot ve Cihazları 138

3.1.7. Gel Git 139

3.1.7.1. Gel Git Oluşumu 140

3.1.8. Koriyolis (Coriolis) Etkisi 151

3.2. Meteorolojik Gözlemler 153

3.2.1. Meteorolojik, Deniz, Ölüdeniz Gözlem Tipleri 154

3.2.2. Hava Durumu 154

3.2.3. Bulutlar 154

3.2.4. Görünürlük (Vizibilite) 157

3.2.5. Rüzgar Hızı ve Yönü 158

3.2.6. Hava Sıcaklığı 160

3.2.7. Barometrik Basınç 160

4. KİMYASAL OŞİNOGRAFİ 165

4.1. Deniz Suyu 165

4.1.1. Hidrosfer 165

4.1.2. Su Molekülünün Yapısı 166

4.1.3. Suyun Formları 168

4.1.4. Deniz Suyunun Kompozisyonu 169

4.1.5. Deniz Suyundaki Elementler 171

4.1.6. Deniz Suyu İçinde Erimiş Oksijen 173

4.1.7. Azot 175

4.1.8. Deniz Suyu İçinde Erimiş Karbondioksit 175

4.2. Deniz Suyu Analiz Metotları 176

4.3. Deniz Suyunun Esas Bileşenleri 177

5. BiYOLOJİK OŞİNOGRAFİ 199

5.1. Pelajik Bölge 199

5.1.1. Epipelajik Bölge 201

5.1.2. Mesopelajik Bölge 201

5.1.3. Batipelajik Bölge 202

5.1.4. Abissopelajik Bölge 202

5.2. Bentik Bölge 202

5.2.1. Supralittoral Bölge 203

5.2.2. Littoral Bölge 203

5.2.3. Sublittoral Bölge 203

5.2.4. Bathial Bölge 203

5.2.5. Abissal ve Hadal Bölge 204

5.3. Aydınlanma Esas Alınarak Yapılan Sınıflandırma 204

5.3.1. Öfotik Zon 204

5.3.2. Oligofotik Zon 204

5.3.3. Afotik Zon 205

5.4. Suda Yaşam 205

5.5. Plankton 210

5.5.1. Fitoplankton 213

5.5.1.1. Fitoplankton Dağılımı 217

5.5.1. Zooplankton 222

5.5.1.1. Zooplankton Dağılımı 225

5.6. Nekton 227

5.6.1. Kıkırdaklı Balıklar 230

5.6.2. Kemikli Balıklar 233

5.6.2.1. Pelajik Balıklar 234

5.6.2.2. Dipte Yaşayan Balıklar 236

5.6.2.3. Derin Deniz Balıkları 237

5.6.3. Diğer Nektonik Organizmalar 239

5.6.4. Nekton Dağılımı 241

5.7. Bentos 243

5.7.1. Bentik Bitkiler 245

5.7.1.1. Cyanophyta 245

5.7.1.2. Chlorophyta 246

5.7.1.3. Phaeophyta 246

5.7.1.4. Rhodophyta 247

5.7.1.5. Çiçekli Bitkiler 247

5.7.2. Bentik Hayvanlar 248

5.7.3. Bentos Dağılımı 261

5.8. Biyolojik Örnekleme 263

5.8.1. Plankton Örneklemesi 264

5.8.1.1. Plankton Örnekleyicileri 268

5.8.2. Nekton Örneklemesi ve Nekton Örnekleyiciler 273

5.8.3. Bentik Örneklemesi ve Bentik Örnekleyiciler 277

5.9. Biyolojik Örneklerin Saklanması 280

6. TÜRKİYE DENİZLERİ 285

6.1. Karadeniz 285

6.2. Türk Boğazlar Sistemi 297

6.3. Ege Denizi 312

6.4. Akdeniz

-SÖZLÜK 336

-KAYNAKLAR DİZİNİ 394

-DİZİN 401