Giriş

Morfoloji şekil bilgisi demektir. Kökü Grekçe morphe ve logos kelimelerinden gelen morfoloji, dil bilgisinde kelimelerin doğuşunu ve uğradıkları değişiklikleri inceleyen bahisleri gösterir. Tıpda ve biolojide canlıların dış şekilleriyle ilgili konular için kullanılmaktadır. Sosyolojide insanla tabiat ve çevre arasındaki münasebetlerin tetkik edildiği konuları göstermek üzere sosyal morfoloji gibi mürekkep bir terim şeklini almıştır. Coğrafyada ise yüzey şekillerini veya diğer bir deyimle relief şekillerini inceleyen bütün bahisler morfoloji adı altında toplanmıştır. Son zamanlarda bunun yerine yer şekli bilgisi anlamına gelen ve şüphesiz coğrafya için daha elverişli olan jeomorfoloji terimi tercih edilmektedir.

Yüzey şekillerinin meydana gelişinde muhtelif faktörlerin (mesela akarsular, tektonik olaylar, külteler, iklim, deniz) etki yapmaları dolayısiyle morfolojinin pek çeşitli konuları olacağı da tabiidir. Fakat faktörlerden birinin ön planda geldiği ve relief şekilleri üzerinde onun etkisinin daha bariz olduğu tesbit edilerek normal morfoloji, glasye morfolojisi, kıyı morfolojisi, karst morfolojisi, çöl morfolojisi, volkan morfolojisi gibi büyük morfolojik tipler ayrılmıştır. Normal morfolojide, galasye veya daha geniş anlamiyle soğuk bölgeler morfolojisinde ve bir de çöl morfolojisinde yüzey şekillerinin işlenmesinde iklim başlıca faktördür. Farklı morfolojik ünitelerin iklime bağlı olarak teşekkül etmesi muhtelif iklim tiplerinin mevcudiyetinden ileri gelmekte ve bunlar son senelerdeki etüdlerde klimatik morfoloji adı altında toplanmaktadır. Mesela nemli ılıman iklimin hüküm sürdüğü bölgelerin (normal) morfolojisi ile, soğuk bölgeler morfolojileri ve çöl morfolojisi klimatik karakterlerde olan morfolojilerdir. Volkan morfolojisinde ise her şeyden evvel volkanizma faaliyeti reliefin esas hatlarını hazırlamıştır. Karst morfolojisinde en önemli etkiyi kalker yapar ve burada hakim faktör kültedir. Kıyı morfolojisinde denizin etkisi ön planda gelir.

Yüzey şekillerini meydana getiren bu özel faktörlerden başka, daha umumi olarak etki yapan faktörler de vardır. Bunların arasında en önemlileri tektonik ve strüktüral olanlardır. Tektonik faktörler dağ, ova, plato gibi büyük şekillerin meydana gelmesinde başlıca rolü oynamaktadırlar. Çeşitli strüktür tiplerinin mevcut oluşu ve her tipin diğerlerine nazaran ayrı özellikleri bulunuşu strüktür morfolojisinin ortaya çıkmasına imkan hazırlamıştır. Eskidenberi bir strüktür tipi olarak ele alınan volkanik komplekslerin yanında bugün strüktüral morfoloji adı altında kıvrımlı bölgeler, kuesta reliefi, vs. başlı başına birer ünite olarak incelenmektedir. Halbuki bunlar yalnız muayyen iklim bölgeleri içerisinde değil, yeryüzünün her tarafında rastlanan şekillerdir.

Kıyı morfolojisinin özelliği başlıca erozyon faktörü olan denizin diğerlerinden daha başka bir tarzda aşındırma yapmasından ileri gelmektedir. Kıyıların kıtalar kenarında uzandığı hatırlanacak olursa, kıyı aşınımının dikkate değer bir çeşitlilik göstereceği de kolayca anlaşılır. Bu çeşitlilik, kıyıların erozyonu üzerinde rol oynayan diğer faktörlerin yer yer başka mahiyette olmasından ileri gelmektedir. Mesela Kutup Bölgelerinde bulunan fjord’lu kıyılar kutupsal iklim faktörünün etkisini aksettirir. Kültelerin uzun mesafeler dahilinde aynı tabiatta ve yapıda olmayışı kıyının hem dalgalar tarafından, hem de kara üzerinde tesir yapan diğer erozyon faktörleri tarafından farklı şekillerde aşındırılarak yer yer değişik manzaralar göstermesine sebebiyet verir. Kıyı morfolojisi bahsinde bütün diğer faktörlerin yanında denizin tahrip ve nakli kudretinin ne kadar önemli bir yeri olduğunu göreceğiz.

Bu kitabın ikinci kısmında ele aldığımız deniz altı reliefi henüz ana hatlariyle, adeta taslak halinde belirmiş olan bir bilim konusudur. Deniz dibinin mahiyetini ve şeklini tesbit edebilmek için vasıtalı gözlemler yapmak zarureti ve gözlem vasıtalarının pek çoğunun son yarım asır zarfında bulunmuş veya mükemmelleştirilmiş olmaları bu sahadaki bilgilerimizin mahdut kalmasında mühim rol oynamıştır. Bugün deniz altının nisbeten en iyi bilinen kısımları, karanın devamı olan şelf sahası ile bunun önünde uzanan kıta şevidir. Karalar ile deniz dipleri arasında bir geçiş sahası teşkil etmesi ve gözlemler yapma kolaylığı bu kısım üzerinde nisbeten daha açık şekilde konuşma imkanını sağlamıştır. Meksika Körfezinin bazı kesimlerinin reliefini gösteren ve 1955 senesinde Betty Lee Gealy tarafından neşredilmiş olan batimetrik harita ile, 1958 de Jacques Bourcart’ın neşretmiş olduğu Genova körfezine ait denizaltı haritasına benzeyenleri çoğaldıkça bu sahadaki bilgilerimiz de artacaktır. Bu haritalar deniz dibi reliefini bir topoğrafya haritasında olduğu gibi önümüze sermektedir. Şelf sahasının detaylı olarak incelenmesi, kıyı çizgisinin yakın jeolojik devirlerde uğramış olduğu değişiklikleri tesbit bakımından da zaruridir.

Kitabın son bahsinde deniz dibi depolarını, yani deniz dibindeki yerli kaya üzerinde bulunan çakıl, kum, çamur gibi birikme materyelini gözden geçirdik. Bunların etüdü hem kıyı morfolojisi, hem de deniz altı reliefi bakımından aydınlatıcı sonuçlar vermektedir. Bugün deniz altında bulunan bazı sahalarda, bu kesimlerin pek yakın bir zamanda kara halinde olduğunu belli eden kontinantal depolara rastlanmaktadır. Buna mukabil okyanus çanaklarının devamlılığını gösteren çok kalın çamur tabakalarının bulunduğu bölgeler mevcuttur.

Denizlerin dibini etüd konusu yapan bazı araştırıcılar mesela Guilcher bu bahisleri deniz altı morfolojisi adı altında toplamıştır. Halbuki deniz diplerinin münakaşalı bir etüdünü neşretmiş olan Bourcart, eserine Denizler Dibi Coğrafyası gibi daha geniş anlamı olan bir ad vermiştir. Bibliyoğrafyada gösterdiğimiz muhtelif kaynaklardan ve ayrıca batimetrik haritalardan faydalanarak esas hatlarını belirtmeğe çalıştığımız deniz diplerine ait şekiller için biz deniz altı reliefi tabirini tercih ettik. Metinde görüleceği gibi, girintiler, çıkıntılar ve platformlar şeklinde olan denizaltı reliefinin muayyen tipleri için ayrı ayrı terimler vardır.

GİRİŞ 1

BİRİNCİ KISIM – KIYI MORFOLOJİSİ

I- Kıyıboyu ve kıyı bölgesi 7

II – Kıyıların değişmesi veya kıyı çizgisinin oynaklığı 8

III – Kıyı şekilleri ve bunları meydana getiren faktörler 12

-Erozyon ve nakil faktörleri 13

-Açıklardaki dalgalar 14

-Kıyıdaki dalgalar 17

-Gelgit hareketleri 23

-Erozyon şekilleri : Falezler ve platformlar 24

-Falezlerin ve platformların teşekkülü 25

-Birikme şekilleri 30

1 – Plâjlar 31

2 – Kıyı okları, kordonlar ve tombololar 36

3 – Kıyı kumulları 41

4 – Deltalar 44

5 – Mercan resifleri 52

IV – Kıyı tipleri 59

1 – Ova kıyıları, lidolu ve bataklıklı kıyılar 59

2 – Haliçli ve limanlı kıyılar 60

3 – Glasye ovası kıyıları 62

4 – Fjord’lu kıyılar 63

5 – Ria’lı ve Kalank’lı kıyılar 63

6 – Boyuna yapılı kıyılar 66

7 – Enine yapın kıyılar 88

8 – Diskordant yapılı kıyılar 69

9 – Volkan kıyıları 69

10 – Eski kıyı şekilleri 70

11 – Resif kıyıları 70

V – Kıyıların tekâmülü 72

İKİNCİ KISIM – DENİZALTI RELİEFİ

I – Aletler ve çalışma usulleri 81

1 – Derinlik sondajları 81

2 – Deniz dibinden nümune alıcılar 87

3 – Yeni gözlem vasıtaları 90

II – Denizaltı relief şekilleri 94

-Denizaltı reliefinin sınıflanması 95

-Relief şekillerinin özellikleri 100

-Şelf ve kıta şevi 100

-Denizaltı vadileri 104

-Havzalar ve çukurlar 107

-Eşikler ve sırtlar 108

-Dağlar ve Guyot’lar 109

-Okyanus çanaklarının ve çukurlarının oluşumu 109

III – Denizaltı Reliefinin Coğrafi Dağılışı 113

1 – Okyanusların ve denizlerin bölümleri 113

2 – Reliefin dağılışı 119

-Atlas Okyanusunda Relief 120

-Atlas Okyanusuna bağlı kenar ve iç denizlerde Relief 122

-Pasifik Okyanusta Relief 131

-Pasifik Okyanusu kenar denizleri 133

-Hind Okyanusunda Relief 135

-Kuzey Buzlu Okyanusu Reliefi 136

-Güney Buzlu Okyanusu Reliefi 137

ÜÇÜNCÜ KISIM – DENİZ DİBİ DEPOLARI

-Deniz dibi depolarının menşei 141

-Deniz dibi depolarının sınıflanması 143

-Terrijen Depolar 145

-Mavi çamurlar 146

-Kırmızı çamurlar 146

-Yeşil çamurlar 146

-Volkanik çamurlar 147

-Mercan çamurları 147

-Pelajik depolar 147

-Globijerinli çamurlar 147

-Pteropodlu çamurlar 148

-Diatomeli ve radiolerli çamurlar 148

-Kırmızı killer 148

-BİBLİYOGRAFYA 151