SUNUM

Dünyadaki tüm çevresi bir ülke sınırlan içinde kalan tek deniz olan Marmara Denizi ile ilgili olarak senelerdir süren ve neredeyse 3. kuşağa aktarılmış birikimler çerçevesince, bu kendine has, eşsiz denizi geniş kitlelere tanıtacak ve belki de en önemlisi bu eşsiz denizimiz üzerine bir tartışma/sorgulama başlatacak bir kitabın hayalini kuruyordum.

Kimilerince bir atık su alıcı havzası, kimilerince denizleri ve/veya karalan bağlayan bir su yolu, kimilerince de sadece orada yer alan bir su kütlesi olarak algılanan, hak ettiği itibarı bir türlü bulamayan bu her bakımdan eşsiz denizimizi bir damla da olsa tanıtmak istiyordum.

Belki de “turistik” olmadığından koruma ve incelemeye gerek duyulmayan Marmara Denizi kaplumbağaları (Caretta caretta); ufak da olsa bu denizin boyutlarına oranla ciddi olarak nitelendirilebilecek fok (Monachus monachus) populasyonu; derin çukurlarının içinde neleri barındırdığını bilemediğimiz ayıbına rağmen, derinliklerin eteklerinde bulunan nadide derinsu formları ile, sanırım bu denizimiz en az “turistik” yörelerimiz kadar korunmayı ve ihtimamı hak ediyor.

Ancak gerçekte ise durum tamamen farklı; bu denizimizi hiç bir arıtmaya tabi tutmadığımız atıklar ile kirletiyor, deniz kaplumbağalarının üreyeceği ve etki bölgelerinden kum alarak yaşam alanlarını daraltıyor, fokların tek barındıkları noktanın tam da üzerine devasa fabrikalar ve bu fabrikaların rıhtımlarını inşa ediyoruz. Derin çukurlarımızı, kirlilikten dolan liman ve koylarımızın temizliği sırasında çıkan balçık başta olmak üzere her türlü moloz ve hafriyat artığı ile dolduruyoruz. Ne yazıktır ki, toplam nüfusun büyük bir bölümü bu denizin çevresinde barınmasına rağmen, duyarsızlık had safhada.

Bu ve bunun gibi sebepler, büyük bir hızla yitip gittiğini yakınen izlediğim bu denizimizin tartışmaya açılması olgusunu günden güne kuvvetlendiriyordu.

Açıkçası neredeyse 50 yılı aşkın sürdürülmüş olan Marmara Denizi’nin izlenmesi çalışmasının kesintisiz olarak devam etmesi için gösterdiğimiz çaba, bu düşüncemi ertelememe sebep oluyordu. Sürekliliğin sağlanabilmesi için, her sene tekrarlanması gereken ve bu kitabın II. Bölümünde söz konusu çalışmanın 2006 ayağı verilerinin yer aldığı bu projeyi, ne mutludur ki ufak tefek aksaklıklar dışında ve gerçekten çok büyük özveri sonucunda, bu güne kadar sürdürebildik.

Bir denizi diğer denizlerden ayıran özellikleri, bunların önemini ve neler olduklarını öğretecek-aktaracak bir merci yokken kendi başımıza algılamaya kalkmak ya yanlışları beraberinde getirir ya da buna bir ömür yetmez. Onun için bizlerden önce yaşamış ve bu konularla ilgilenmiş kişilerin bilgilerinden yararlanmak, öğrenmek ve çevremizdeki değerlere sorgulayıcı bir gözle bakmak bu zamanı kısaltır ve biz bu sayede öğrendiklerimize dayanarak yeni araştırmalar yapar veya bir kazanç sağlarız. İleri dönük olarak bırakılan “en iyi” ve “en doğru”, kitapların içinde bulunur. Bir kitap, geniş kitlelerin görmesine ve eleştirisine uygun bir ortam sunduğundan, titiz ve uzun bir çalışma sonunda ortaya konabilir.

İşte şu anda elinizde bulunan ve okumaya çalıştığınız bu kitap da bu şekilde ve bilinenleri ilgililere duyurmak için hazırlanmıştır.

Belki de tüm yazılı eserlerde olduğu gibi, burada da başta gelen amaç, Marmara Denizi olgusunu geç de olsa tartışmaya açmaktır.

Bu vesile ile 2006 senesi çalışmasını destekleyen Sevinç ve Erdal İnönü Vakfı ve özellikle de Sn. İnönü ailesine çalışmaların sürdürülmesindeki katkılarından dolayı teşekkürlerimi sunmak isterim.

Çalışmaların sürdürülmesi ve geçmiş dönemlerde yapılmış çalışmaların, 1983 senesinde yazılmış bilgisayar programının yeni sürümü içinde değerlendirilmesi sonucunda ortaya çıkan “Bilimsel Açıdan Marmara” kitabı olgusunu değerlendirip, bu konudaki imkanlarını esirgemeden destek olup, kitabın hayata geçmesini sağlayan Barolar Birliğine sonsuz teşekkürler ederim.

Bu kitap ilk bölümünde Prof. Dr. Barış Mater’in kaleme aldığı “Marmara Denizi’nin Coğrafi özellikleri” ile başlamaktadır. Takip eden bölümlerde sırası ile, Prof. Dr. Aral I. Okay ve Doç. Dr. Nilgün Okay’ın kaleme aldıkları “Marmara Denizi’nin Jeolojisi”, benim derlediğim “Marmara Denizinin Oşinografik Özellikleri”, “Marmara Denizi’nde Kirlilik” ve “Marmara Denizi Ekolojisi” bölümleri ile devam etmekte ve bölüm Av. Güneş Gürseler’in kaleme aldığı “Marmara Denizi’nin Hukuksal Durumu ve Bu Çerçevedeki Temel Çözüm Önerileri” ile son bulmaktadır.

II. Bölümde ise; “Marmara Denizi’nin Değişen Hidrografik Şartları” projesinin 2006 ayağına ait güncel verileri ve Elektr. Müh. O. Bülent Artüz’ün kaleme aldığı Artuz & Artuz & Artuz oşinografik veri tabanı ve biyolojik-oşinografik çok kullanıcılı bilgisayar programının özelliklerini içermektedir.

Bu kitap olması gerektiği gibi multidisipliner bir yapıdadır. Marmara Denizi’nin jeolojisi bölümünü kaleme alan sevgili Prof. Dr. Aral Okay arkadaşıma ve eşi Doç. Dr. Nilgün Okay’a değerli birikimlerini bu kitapta bizlerle paylaşıp kitaba kattıkları değer dolayısı ile candan teşekkürlerimi sunmak isterim.

1989 senesinde ilk kez bir araya gelip, beraberce Marmara Denizi ile ilgili olarak Marmara Belediyeler Birliği bünyesinde “Marmara Denizi Oşinografisi ve Değişen Şartların Etüdü” süreğen projesinin o seneki ayağını ve bir dostluğun başlangıcını gerçekleştirdiğimiz Sn. Prof. Dr. Barış Mater’e, bilgilerini bizlerle paylaşıp bu kitabın “Marmara Denizi Coğrafyası” bölümünü kaleme aldığı için teşekkürü bir borç bilirim.

Dedemiz biyolog Cemal Artüz’ün, babamız hidrobiyolog İlham Artüz ile, benim de babam ile yaptığımız ve benim sürdürmeye çalıştığım biyolojik ve oşinografik çalışmaları 1983 senesinde yazdığı bir bilgisayar programı ile gün ışığına çıkartan ve programın yeni sürümü ile hazırladığı altyapı sonucunda, gerek bu kitabın oluşmasını, gerekse 1952 senesinden bu güne değin yapılmış neredeyse tüm çalışmaların aktif halde kullanılmasını sağlayan ve tüm arazi çalışmalarında fiilen desteğini esirgemeyen kardeşim Elektronik Müh. O. Bülent Artüz’e kendim ve Marmara Denizi adına candan teşekkür ederim.

Çevre olgusuna duyarlılığı ile bilinen ve bu konuda birçok esere yazarlık etmiş olan Türkiye Barolar Birliği Genel Sekreteri Sn. Av. Güneş Gürseler bu kitabın oluşmasında emeği geçenlerin en başında geliyor. Sn. Gürseler kitabın hukuksal bölümünün yazan olduğu kadar, “Marmara Denizi’nin Değişen Hidrografik Şartları” projesinin de en önde gelen destekleyicisi. Kendisine ve Türkiye Barolar Birliği Başkanı Sayın Özdemir Özok ve Yönetim Kurulu üyelerine sağladıkları olanak ve katkılarından dolayı teşekkürü borç bilirim.

Bu kitap aynı zamanda pek çok dostun da emeğini taşıyor. Çektikleri fotoğraflar ve çizimleri ile katkıda bulunan Sn. Alptekin Baloğlu, Sn. Haluk Özözlü, Sn. Erdoğan Alpar’a, tercüme desteği için Sn. Murat Karahan’a, kitabın tasarım ve baskısı ile ilgili olarak tüm titizliği esirgemeyen Düş Atelyesi ve Şen Matbaa’ya candan teşekkür ederim.

Umarım bu kitap vesilesi ile konunun önemi tazelenerek, 1952 senesinden bu yana kesintisiz olarak ve büyük fedakarlıklar sonucu sürdürülebilen “Marmara Denizi Oşinografisi ve Değişen Şartların Etüdü” süreğen izleme projesinin bundan sonraki ayakları, ilgili kurum ve kuruluşlarca destek görür ve sürdürülebilmesi için gerekli olanaklar sağlanır.

Unutulmamalıdır ki, Marmara Denizi özelinde duyarsızlık sonucu yok olmaya mahkum edilen gerçekte geleceğimizdir.

M. Levent Artüz

Hidrobiyolog

İstanbul, 22. 01. 2007

-Önsöz V

-Özdemir Özok’un Önsözü IX

-Sunum XI

BÖLÜM I – MARMARA DENİZİ’NİN ÖZELLİKLERİNE GENEL BAKIŞ

1.1. Marmara Denizi’nin Coğrafi Özellikleri 3

1.1.1. Yüzey Şekilleri 5

1.1.2. Denizel Taraçalar ve Denizaltı Topoğrafyası 9

1.1.3. Marmara Denizi’nin Boğazları 12

1.1.3.1. İstanbul Boğazı 12

1.1.3.2. Çanakkale Boğazı 21

1.1.4. Marmara Denizi’nin Hidrolojik Özellikleri 22

1.1.5. Marmara Denizi’nin İklim Özellikleri 24

1.2. Marmara Denizi’nin Jeolojik Durumu 29

1.2.1. Marmara Denizi Çevresinin Jeolojisi 29

1.2.1.1. Rodop-Istranca Masifi 30

1.2.1.2. İstanbul Zonu 31

1.2.1.3. Sakarya Zonu 31

1.2.1.4. Trakya Havzası 32

1.2.2. Marmara Denizi ve Çevresinin Güncel Tektonik Konumu ve Yapısı 32

1.2.3. Marmara Denizi’nin Morfolojisi 35

1.2.4. Marmara Denizi’nin jeolojisi 35

1.2.4.1. Kuzey Şelf 35

1.2.4.2. Çınarcık Havzası 37

1.2.4.3. Doğu Marmara Sırtı 38

1.2.4.4. İç Marmara Yamacı ve İç Marmara Fayı 45

1.2.4.5. Kuzey İmralı Havzası, Güney Sınır Fayı ve Derin Şelf 46

1.2.4.6. Orta Marmara Havzası 48

1.2.4.7. Tekirdağ Havzası 48

1.2.4.8. Güney Şelf ve Güney İmralı Havzası 54

1.2.5. Marmara Denizi Havza Çökellerinin Fasiyesi 57

1.2.6. Sonuçlar 58

1.3. Marmara Denizi’nin Fiziksel Özellikleri 60

1.3.1. Marmara Denizi’nin Batimetrisi 60

1.3.2. Marmara Denizi’nin Akıntı Sistemleri 64

1.3.2.1. Yüzey Akıntıları 70

1.3.2.2. Derinlik Akıntıları 73

1.3.2.3. Boğaziçi Akıntıları 74

1.3.2.4. Çanakkale Boğazı Akıntıları 84

1.4. Marmara Denizi’nde Yapılmış Oşinografik Araştırmaların Kronolojisi 85

1.5. Marmara Denizi’nin Oşinografik Özellikleri 105

1.5.1. Su Sıcaklığı 117

1.5.2. Tuzluluk 123

1.5.3. Oksijen Dağılımı 125

1.5.4. Alkalinite (Baziklik) ve pH 133

15.5. Bulanıklılık 136

1.6. Marmara Denizi’nin Ekolojisi 139

1.6.1. Fito (Bitkisel) Plankton 151

1.6.2. Zoo (Hayvansal) Plankton 152

1.7. Marmara Denizi’nde Kirlilik 164

1.8. Marmara Denizi’nin Kirlenmesinin Tarihsel Gelişimi 167

1.9. Marmara Denizi’nin Çevre Sorunlarına Küresel ve Hukuksal Bakış 174

1.9.1. 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi 175

1.9.2. İçsular ve Uluslaraşırı Ekoloji 176

1.9.3. Önce Ekonomik Kalkınma Sonra Çevre Koruma 177

1.9.4. Danıştay Kararında Marmara Kıyıları 178

1.9.5. Çevre Hakkı 180

1.9.6. Kıyıların Korunması 181

1.9.7. Sayıştay’ın 3.10.2006 Kıyıların Kullanımının ve Planlanmasının Denetimi Raporu 183

1.9.8. Çevrecilik; Egemen Kültüre Başkaldırı 187

1.9.9. Sonuç ve Öneriler 187

BÖLÜM II – MARMARA DENİZİ ARAŞTIRMALARI 2006 YAZ ÇALIŞMASI

2.1. Ölçümler ve Uygulanan Yöntemler 193

2.1.1. Mevki Tayinleri 194

2.1.2. Su Sıcaklığı (TºC) Ölçümleri 194

2.1.3. Salinite ve Klornite Ölçümleri 194

2.1.4. Konduktivite (LF) Ölçümleri 195

2.1.5. Çözünmüş Oksijen (DO) Ölçümleri 195

2.1.6. Yoğunluk (SIGMA-T) Ölçümleri 195

2.1.7. pH Ölçümleri 196

2.1.8. Işık Geçirgenliği (Bulanıklık) Ölçümleri 196

2.1.9. Plankton Ölçümleri 196

2.1.10. Bentik Materyal Ölçümleri 197

2.2. Hidro-QL Oşinografik-Hidrobiyolojik Veritabanı ve Oşinografi Programı 197

2.2.1. Oşinografik-Hidrobiyolojik Veritabanı ve Oşinografi Programı Tanımı ve Özellikleri 200

2.1.1.1. Raporlar ve Sunum 205

2.2.1.2. Hidrografi İnternet Sitesinin Yapısı 207

2.2.2. İstasyon Dağılım ve Konumları 208

2.2.2.1. Oşinografik İstasyonlar 208

2.2.2.2. Plankton İstasyonları 211

2.2.2.3. Bentik Materyal İstasyonları 213

2.3. Oşinografi Ölçüm Ham Verilen 215

2.3.1. Ölçümler ve Tablolara İlişkin Açıklamalar 215

2.4. ölçüm Sonuçları 221

2.4.1. Data Kartları 221

2.4.2. Su Kalitesi İle ilgili Ön Bilgiler 262

2.4.3. Tür Çeşitliliği İle ilgili Ön Bilgiler 263

2.5. Sonuç 266

Ek- Marmara Denizi Temel Oşinografik Çalışmalar İle ilgili Bibliyografya 271

-Kaynakça 279