Tarihteki her olay, kendinden sonra gelen olayın sebebini teşkil eder. Bilinir ki bazı olaylar ise çok daha önemli sonuçlar doğurur, yeni bir devrin başlamasına neden olur. Türklerin İstanbul’u fethederek Roma İmparatorluğu’na son vermesi ve akabinde Akdeniz’deki donanmaları ile Akdeniz ticaretini de kontrol altına almaları Avrupalıları ticari açıdan farklı yollar bulmaya ve Doğu’nun zenginliklerini elde etmek için büyük maceralara atılmaya itmiştir.

Hristiyanlara göre Doğu, dünyanın yaşam pınarıydı. İncil onun tarih kitabı, Kudüs cennet ile yeryüzü arasında duran inanç başkenti ve cennet bahçesi ise –ki bahçenin Asya’da bir yerde olduğu inancı hâkimdi– mucizelerin kaynağı idi. Söylendiğine göre, orada çatılar saf altındandı ve ormanlarda ateşte yanmayan semenderler, kendini yakarak yok eden Anka kuşları ve yalnız yaşayan tekboynuzlular dolanırdı. Nehirleri değerli taşlarla dolup taşardı ve ağaçlarından her hastalığı iyileştirebilen eşsiz baharatlar dökülürdü. Doğru olmasa da Avrupa’da hâkim olan bu inanç, onların Doğu’ya bakış açısında önemli bir safha meydana getirmiştir. 7. yüzyılda ortaya çıkan ve tüm bugünkü Orta Doğu’yu hâkimiyeti altına alan İslam medeniyeti, Avrupa insanının Doğu’nun bu zenginliklerine ulaşmasına engel olmuştu. Bunun sonucu olarak, Avrupalılar buraya ulaşmak için yeni bir yol bulacaklardı. Avrupa’nın en batı ucunda ve Akdeniz ticaretinin en son noktasında bulunan Portekizliler bu rolü üstlenen ilk millet oldular. Hem doğuda İspanya tarafından tehdit altında olduklarından hem de doğu malları İber Yarımadası’nın batı ucundaki bu küçük krallığa çok geç ve pahalıya geldiğinden, yönlerini batıya, denizlere dönmek zorunda kaldılar. Böylece hem yeni bir Haçlı Seferi’nin fitilini ateşleyerek Papa’nın koruması altına girecekler hem de Doğu’nun mallarını herkesten önce elde ederek bu zenginliği kendi ülkelerine getireceklerdi.

Vasco da Gama’nın filosu Afrika’nın güneyini aşıp Hindistan’a geldiğinde artık dünya tarihinde yeni bir sayfa açılıyordu. Bu sayfayı açan ve Hindistan’da ilk biriyle konuşan Avrupalı, Gama’nın gemisine zorla bindirilmiş olan bir mahkûmdu. Kıyıda karşılaştıkları ve onların nereden geldiklerini anlayan iki kişinin “Ne işiniz var burada! Hangi rüzgâr attı sizi buraya?” sorusuna cevaben “Buraya, yeni Hristiyanlar ve baharatlar bulmaya geldik.” diye cevap vermişti. Bu cevap Avrupa ile Asya arasındaki yeni mücadelelerin habercisi olmuştu. Bu zamana kadar doğudan batıya doğru yürüyen tarih artık yön değiştiriyor ve batıdan doğuya doğru yürümeye başlıyordu. Vasco da Gama’nın bu seyahatini, en az Kavimler Göçü, İstanbul’un Fethi, Cristopher Colomb’un Amerika seyahati, matbaanın icadı, Fransız İhtilali kadar önemli bir olay olarak değerlendiren bazı kuramcılar onun Asya Tarihi’nin Vasco da Gama Devri’ni açtığını söylemektedirler. Bu açılan devir Hristiyan Müslüman çekişmesinde yeni bir yorumu da beraberinde getirmiştir. Tarihçi Sir William Wilson Hunter, bu devri Hristiyan ve Müslüman dünyalarının çatışmasının üçüncü ve son perdesi olarak değerlendirmiştir. İlk perdenin çekişme sahası Ön Asya olup yüzyıllar süren savaşlar neticesinde Müslümanlar galip gelerek bu coğrafyaya egemen olmuşlardı. İkinci perde olan Batı Avrupa’daki İber Yarımdası’nda ise Hristiyanlar galip gelmişlerdi. Şimdi üçüncü perdede bu çatışma Hint Okyanusu’na taşınmıştı.

Portekizliler Hindistan’a ayak bastıktan çok kısa bir süre sonra, bir Türk devleti olan Adilşahlar ile karşılaştılar. Bu devletin kurucusu Yusuf Adil Han, Hindistan İslam kaynaklarında Osmanlı sultanı II. Murat’ın oğlu, dolayısıyla Fatih Sultan Mehmet’in de kardeşi olarak geçmektedir. Yusuf’un Edirne sarayından İran’a, oradan da Hindistan’a gidişi, destansı bir hikâye ile anlatılmaktadır. Osmanlı kaynakları ve batılı kaynaklar ise bu konuda açık bir bilgiye sahip değildir. Ancak, A. de Lamartine’in Osmanlı tarihini anlatan kitabında II. Murat’ın ölümünden sonra II. Mehmet’in tahta geçtiği sırada kardeşlerinden birinin boğdurulması olayı Hindistan İslam kaynaklarında verilen bilgiler ile örtüşmektedir. Firişte tarafından, Yusuf Adil Han’ın 1510 yılında öldüğünde 70’li yaşlarda olduğunu ifade etmesi de kronolojik olarak boğdurulan şehzadenin yaşını Yusuf Adil Han ile yakın kılmaktadır. Dönemin ve sonraki yüzyılların Portekizli tarihçileri de Yusuf Adil Han’ın Osmanlı soyundan olduğu iddiasından, desteklemeseler dahi bahsetmişlerdir. Bu kitapta, Hindistan’da kurulan bir Türk devletinin kurucusunun hayatı anlatılırken, aynı zamanda modern sömürgeciliği başlattığı kabul edilen, Hindistan’a yönelen Portekiz denizciliğinin Hindistan’da karşılaştığı ilk Türk devleti olan Adilşahlar Devleti’nin kuruluş tarihi ve Portekiz’in Hindistan’a yerleşme süreci anlatılmak istenmiştir.

Türk tarihçiliğinin henüz öne çıkan alanlarından olmayan Hindistan Türk tarihi konusuna beni yönlendiren ve çalışmalarımda büyük emeği olan sayın hocam Prof. Dr. İlhan Erdem’e, arşivini benimle paylaşarak bu çalışmanın tamamlanmasını mümkün kılan sayın hocam Merhum Prof. Dr. Salim Cöhce’ye, Lizbon’da iken beni yönlendirerek oradaki araştırmalarımda yardımcı olan sayın hocam Angela Barreto Xavier’e en derin şükranlarımı sunarım.

Son olarak, çalışmanın en başından sonuna kadar her aşamasında yanımda olan ve çalışmamın tamamlanması için benimle birlikte uyumadan çalışan babam Em. Alb. Murat Taştan’a çok teşekkür ederim.

Tuna Kaan Taştan
Ankara 2023

-Ön Söz iii

-Kısaltmalar xiii

-GİRİŞ 1

I. BÖLÜM – ADİLŞAHLAR DEVLETİ VE PORTEKİZLİLERİN MALABAR KIYILARINA ULAŞMASI

A. ADİLŞAHLAR DEVLETİ’NİN KURULUŞU 9

a. Yusuf Adil Han’ın Kökeni ve Yükselişi 12

aa. Yusuf Adil Han’ın Kökeni 12
ab. Yusuf Adil Han’ın Hindistan’a Gelişi ve Yükselişi 22
ac. Adilşahlar İktidarının Kuruluşu 26
aç. Adilşahlara Karşı Yapılan İttifak 29
ad. Yusuf Adil Han’ın Hastalanması 35
ae. Adilşahlar ile Vicayanagara Savaşı 36
af. Bahadır Gilani’den Cemkonda’nın Geri Alınması 38
ag. Düstur Dinar ile Yapılan İlk Mücadeleler 40
ah. Yusuf Adil Han’ın Behmeniler ile Akrabalık Tesis Etmesi 42

aı. Dekken’in Paylaşılması 44

b. Yusuf Adil Han’ın Şii İnancı ve Ülkesinde Şiiliği Resmî Mezhep Olarak İlan Etmesi 48

ba. Yusuf Adil Han’ın Ülkesindeki Sünni Devlet Adamlarına Karşı Tutumu 51
bb. Dekken’deki Şii Sünni Çatışmaları 52
bc. Yusuf Adil Han’ın Dekken’deki İktidar Mücadelesi 54

B. PORTEKİZLİLERİN MALABAR KIYILARINA ULAŞMALARI 58

a. Portekizlilerin Açık Deniz Keşiflerinin Başlangıcı 59
b. Portekizlilerin Hindistan Deniz Yolunu Keşfetmeleri 67
c. Portekizliler Hindistan’a Geldiği Dönemde Siyasi Durum 70
ç. Portekiz’den Hindistan’a Denizden İlk Sefer Girişimi 73
d. Avrupa’nın Bu Süreçteki Diğer Denizcilik Faaliyetleri 75
e. Kral I. Manuel Dönemi Keşif Hareketleri 76
f. Portekizlilerin Hindistan ile İlk Teması 81

g. Portekizlilerin Adilşahlar ile İlk Teması 86
h. Vasco da Gama’nın Filosunun Portekiz’e Ulaşması 88
ı. Portekiz ile Hindistan Arasındaki Deniz Yolculuğunun Sürekli Hâle Gelmesi 90
i. Portekizliler ile Koçi Racası Arasında Yapılan Anlaşma 94
j. Hindistan Ticaretinin Teşviki ve Bu Süreçteki Portekiz Seferleri 96

ja. Vasco da Gama’nın Hindistan’a İkinci Seferi 97
jb. Afonso de Albuquerque’in Hindistan’a İlk Gelişi 102
jc. Lopo Soarez de Algabaria’nın Hindistan Seferi 105

k. Portekiz’in İlk Hindistan Valisi 105

ka. İlk Hindistan Valisinin Faaliyetleri 107
kb. Portekiz Memluk Çekişmeleri 112

l. Portekiz Krallığı’nın Hindistan Politikaları Üzerinde Hristiyanlığın Etkisi 115
la. Portekiz’in Kuruluşunda Dinin Rolü 115
lb. Portekizlilerin Coğrafi Keşifleri ve Hindistan Politikalarında Ekonomik Çıkarların ve Dinin Rolü 119
lc. Portekizlilerin Asya Politikasının Geçirdiği Değişimler 128
lç. Portekizlilerin Asya Politikasının Ekonomik ve Dinî Yönü 137
ld. Portekiz’in Hindistan’da Gelişen Kolonicilik Anlayışı ve Kolonilerde Misyonerlik 142

II. BÖLÜM – GOA’NIN PORTEKİZLİLER TARAFINDAN ELE GEÇİRİLMESİ

A. PORTEKİZ’İN İKİNCİ HİNDİSTAN VALİSİ AFONSO DE ALBUQUERQUE 149

a. Afonso de Albuquerque’in Hindistan’a İkinci Gelişi ve Valiliği Devralması 150
b. Afonso de Albuquerque ve Mareşal Dom Fernando Coutinho’nun Kozikode Saldırısı 161

B. GOA’NIN PORTEKİZLİLER TARAFINDAN İLK ELE GEÇİRİLMESİ 165

a. Goa Baskını 165
b. Afonso de Albuquerque Dönemi İlk İran Temasları 170
c. Goa Ele Geçirildikten Sonraki Portekiz Faaliyetleri 172
ç. Adilşahların Goa Kuşatması ve Şehri Geri Alması 172
d. Afonso de Albuquerque’in Goa’ya Yeniden Saldırı Planı 185

C. YUSUF ADİL HAN’IN ÖLÜMÜ 187
Ç. İSMAİL ADİL HAN (1510-1534) DÖNEMİ VE GOA’NIN DEVAM EDEN HÂKİMİYET MÜCADELELERİ 189

a. İsmail Adil Han’ın Tahta Çıkması ve Kemal Han Dekkenî’nin Naipliği 189
b. Kemal Han Dekkenî’nin Naip Olarak İlk İcraatları 190
c. İsmail Adil Han Döneminde Vali Afonso de Albuquerque ve Goa’nın Portekizliler Tarafından İkinci Ele Geçirilmesi 191

ca. Portekizlilerin Goa’ya Yeniden Saldırısı 191
cb. Goa’nın Ele Geçirilmesinin Hindistan’a Etkisi 195
cc. Goa’nın Ele Geçirilmesinden Sonra Portekiz Adilşahlar İlişkileri 197
cç. Vali Afonso de Albuquerque’ün Goa’nın Ele Geçirilmesini Kral

I. Manuel’e Bildirmesi ve Goa ile İlgili Düşünceleri 199

D. GOA’NIN PORTEKİZLİLER TARAFINDAN İKİNCİ DEFA ELE GEÇİRİLMESİ SONRASI İKİ TARAFTA YAŞANAN GELİŞMELER 202

a. Portekizlilerin Eline Geçtikten Sonra Goa’da Yaşanan Gelişmeler 202
b. Kemal Han Dekkenî’nin İktidar Hayalleri 205
c. Punci Hatun’un Kemal Han Dekkenî’den Kurtulma Planı 208
ç. İsmail Adil Han’ın Tahta Çıkış Töreni 214
d. Afonso de Albuquerque’in Goa’yı Ele Geçirdikten Sonraki Faaliyetleri ve Malakka’nın Portekizliler Tarafından Ele Geçirilmesi 215
e. Adilşahlar’ın Son Goa Seferi 219
f. Goa İçin Verilen Mücadeleler Konusunda Doğu ve Batı Tarihçilerinin Tutumları 228
g. Afonso de Albuquerque’ün Hindistan’da Düzeni Yeniden Sağlaması 229
h. İsmail Adil Han’ın Yönetimi Ele Alması ve Türklük Politikaları 230
ı. Hint Devletlerinin Portekizlilere Anlaşma Teklifleri 231

ıa. Afonso de Albuquerque’in Kızıldeniz Seferi 234
ıb. Afonso de Albuquerque’ün Hindistan’a Dönüşü 237

i. İsmail Adil Han’ın Adilşahlar Devleti’nin Bütünlüğünü Yeniden Sağlaması ve Sonrasındaki Gelişmeler 240

ia. İsmail Adil Han’ın Kız Kardeşi Bibi Sitti’nin Evliliği 242
ib. Safevi Elçisinin Amir Berid Tarafından Alıkonulması ve Safevi Şahı Şah İsmail ile Temaslar 242

j. Safevi Elçisinin Afonso de Albuquerque ile Bağlantıya Geçmesi ve Portekiz-Safevi İlişkileri 244
k. Vicayanagara, Portekiz ve Adilşahlar Arasındaki İttifak Görüşmeleri 246

l. Afonso de Albuquerque’in Kral I. Manuel’e Mektupları ve Son İcraatları 249

la. Afonso de Albuquerque’in Hürmüz Hakkındaki Planları 249
lb. Afonso de Albuquerque’in Safevi Hanedanı ile Temasları 252
lc. Afonso de Albuquerque’in Hindistan’daki Son Faaliyetleri 257
lç. Afonso de Albuquerque’ün Hindistan İçin Önemi 261

m. Afonso de Albuquerque Sonrası Adilşahlar Portekiz İlişkileri 262

III. BÖLÜM – I. İBRAHİM ADİL ŞAH VE ŞEHZADE ALİ OLAYI

A. I. İBRAHİM ADİL ŞAH (1535-1557) 265

a. I. İbrahim Adil Şah’ın İlk Yılları 266
b. Vicayanagaralı Boç Tirmal Raca’nın Adilşahlardan Yardım İstemesi 268
c. I. İbrahim Adil Şah’ın İlk Zamanlarında Portekizliler 273

ca. Rachol Kalesi Çekişmesi  273
cb. Babürlülerin Hindistan Faaliyetleri ve Portekizlilere Etkisi 275
cc. Portekizlilere Karşı Gucerat Osmanlı İttifakı 277
cç. Dom Estevao da Gama’nın Valilik Dönemi 284

ç. I. İbrahim Adil Şah’ın Şah Ünvanını Kullanmaya Başlaması 286
d. Martim Afonso de Sousa’nın Valilik Dönemi 287
e. I. İbrahim Adil Şah’ın Esad Han ile Olan İlişkileri 288
f. I. İbrahim Adil Şah ile Aleüddin İmad Şah’ın İttifakı 293
g. Adilşahlara Karşı Kurulan İttifak 294
h. I. İbrahim Adil Şah’ın Üçlü İttifaktan Kurtulması 295

B. ADİLŞAHLARDA HÂKİMİYET MÜCADELELERİ VE ŞEHZADE ALİ OLAYI 297

a. Şehzade Ali’nin Kimliği 297
b. Şehzade Ali’nin Gucerat Sultanlığı’ndaki Hayatı 299
c. Şehzade Ali’nin Goa’ya Gitmesi 303
ç. Dom Joao De Castro’nun Valilik Dönemi 313
d. Bicapur’a Gelen Portekiz Elçilerinin Faaliyetleri 322
e. Şehzade Ali’nin Tutumu 328
f. Portekizlilerin Şehzade Ali’yi Son Tahta Geçirme Girişimleri 331

g. Portekizlilerin Şehzade Ali ile Birlikte Ponda’da Yaşadıkları Başarısızlık 336
h. Firişte’nin İfadelerine Göre Şehzade Ali Olayı 341
ı. Firişte’ye Göre Esad Han’ın Ölümü ve Şehzade Ali’nin Durumu 345
i. Esad Han’ın Şehzade Ali Olayındaki Tutumu 347
j. Şehzade Ali Tehdidinin Ortadan Kalkması 352

IV. BÖLÜM – I. ALİ ADİL ŞAH DÖNEMİ VE PORTEKİZLİLERE KARŞI KURULAN 1570 İTTİFAKI

A. I. ALİ ADİL ŞAH (1557-1580) 358

a. I. Ali Adil Şah’ın Tahta Çıkması 358
b. I. Ali Adil Şah’ın Sürgün hayatı 359
c. I. Ali’nin Şehzade İken Bicapur’a Sultan Olmak İçin Yürümesi 360
ç. I. Ali Adil Şah’ın İlk İcraatları 362
d. I. Ali Adil Şah’ın Vicayanagara Ziyareti 363
e. I. Ali Adil Şah ile Hüseyin Nizam Şah’ın Çekişmesi 364
f. I. Ali Adil Şah’ın İlk Yıllarındaki Portekiz Valileri 369

fa. Francisco Barreto 369
fb. Dom Constantino de Bragança 370
fc. Gucerat Sultanlığı’nın Sona Ermesi 370
fç. Dom Francisco Coutinho 372

g. Dekken’in İslam Devletlerinin Hindulara Karşı İttifakı 372
h. İttifakın Evliliklerle Pekiştirilmesi 374
ı. Talikota (Bannihatti) Savaşı (23 Ocak 1565) 379
i. Talikota Savaşı Sonrası Gelişmeler 384
j. I. Ali Adil Şah’ın Honza Humayun ile İlişkileri 385
k. Dom Antao De Noronha’nın Valilik Dönemi 387
l. Atouguia Kontu Dom Luiz De Atayde’nin Valilik Dönemi 388

B. I. ALİ ADİL ŞAH’IN GOA’YI GERİ ALMA ÇABASI (1570 İTTİFAKI) 389

a. 1570 İttifakının Ortaya Çıkması 389
b. 1570 İttifakının Dış Destek Arayışları 391
c. İttifakın Portekizlilere Ortak Saldırısı ve Savaşın Gelişimi 392

ca. Adilşahların ve Portekizlilerin Goa Saldırısındaki Kuvvetleri 393
cb. Adilşahların Goa Saldırısı 396
cc. İttifakın Diğer Üyelerinin Savaşları 400

ç. İttifakın Portekizliler Karşısında Başarısız Olmasının Sebepleri 402
d. Savaşın Sona Ermesi ve Barış Görüşmeleri 402
e. İttifakın Değerlendirilmesi 403
f. Savaş Sonrası Gelişmeler 408

-SONUÇ 413

-BİBLİYOGRAFYA 427

-DİZİN 443

-EKLER 453

1. Arşiv Belgeleri 453
2. Haritalar ve Resimler 459
3. Fotoğraflar 464